شعر دینی باید پاسدار نصوص ولایی و عقلانیت متعالی باشد

شعر آیینی، یکی از ستون‌های استوار ادبیات شیعی و دینی است که در طول قرون، به‌ویژه در بستر فرهنگ ایرانی، بستری مؤثر برای تبیین عقلانی‌ترین مفاهیم ولایی و الهی فراهم آورده است. این گونه ادبی، تنها به بیان احساسات مذهبی اکتفا نکرده، بلکه راهی برای تعمیق معرفت دینی، انتقال آموزه‌های ناب تشیع و حفظ هویت تاریخی و الهی شیعیان در برابر جریان‌های التقاطی و تحریف‌گر بوده است.

در این میان، سید علی‌اصغر موسوی، از جمله چهره‌های شاخص این حوزه به شمار می‌رود. وی شاعر، نویسنده، پژوهشگر ادبیات دینی و نظریه‌پرداز مکتب شعر امامیه، در حال چاپ چهار کتاب جدید عاشورایی هستند. موسوی متولد ۱۳۴۵ در روستای چهارحد خرقان ساوه و ساکن قم است. فعالیت‌های ادبی خود را از سال ۱۳۶۴ با سرودن شعر آغاز کرد و از سال ۱۳۸۱ به بعد، علاوه بر شعر، به تولید آثار پژوهشی و نظری در حوزه ادب، هنر و رسانه پرداخته‌ و دستاوردهای متنوعی در قالب کتاب، مقاله و یادداشت ارائه کرده‌ است. آثار  وی همواره تلاشی برای احیای شعر ناب شیعی و مقابله با جریان‌های خرافی و ذهن‌محور در شعر دینی بوده است.

در آستانه انتشار این مجموعه‌های جدید، برای ایکنا فرصتی فراهم شد تا با وی درباره چیستی و چرایی شعر عاشورایی، ویژگی‌های نظریه «مکتب شعر دینی ایران» و «مکتب شعر امامیه» و نیز آسیب‌شناسی جریان شعر آیینی معاصر به گفت‌وگو بنشینیم. استاد موسوی در این گفت‌وگو از ضرورت پیوند شعر دینی با عقلانیت شیعی، محوریت نصوص معتبر و بازتعریف شعر مهدوی بر مبنای آینده‌نگری ولایی سخن گفته‌اند؛ نکاتی که می‌تواند مسیر تازه‌ای را فراروی جریان شعر آیینی بگشاید.

ایکنا - نخستین تجربه شما در حوزه شعر دینی چگونه رقم خورد؟ انتشار اشعار منظوم شما از چه زمانی آغاز شد و این مسیر چگونه شکل گرفت؟

نخستین مجموعه اشعارم با عنوان آرایه‌های عقل و عشق در سال ۱۳۹۳ منتشر شد که مشتمل بر گزیده‌ای از سروده‌های دینی، آیینی، فلسفی و عرفانی‌ام بود. البته پیش از آن، از دهه ۱۳۷۰ به بعد، آثار منظوم و منثورم به‌صورت پراکنده در مطبوعات، نشریات، خبرگزاری‌ها، بسترهای مجازی و اپلیکیشن‌ها انتشار یافته بود. از آن‌جا که اشعار دینی‌ام را برای ساحت اهل‌بیت(ع) وقف کرده‌ام، هرگز در پی بهره‌برداری تجاری یا انتفاعی از آن‌ها نبوده‌ام. تمام آنچه منتشر شده، برخاسته از احساس مسئولیت شرعی و دغدغه‌ ترویج فرهنگ مدح، منقبت و مرثیه‌سرایی اهل‌بیت(ع) بوده است.

ایکنا - با توجه به اینکه چهار مجموعه از گزیده اشعار دینی و آیینی شما توسط انتشارات طلیعه سبز در دست انتشار است، درباره این آثار توضیح دهید.

این چهار کتاب شامل محتوایی عاشورایی، تاریخی و معرفتی هستند که به ترتیب عبارت‌اند از:

۱. «امام حسین(ع): فرقان حق و باطل»؛ مجموعه‌ای از اشعار عاشورایی در مدح و مرثیه حضرت سیدالشهدا(ع).

۲. «ابوفاضل؛ دریای‌ترین دست»؛ دربردارنده سروده‌هایی پیرامون رشادت‌ها، مراتب وفاداری و شخصیت حضرت ابوالفضل العباس علیه‌السلام.

۳. «شهود عقل و عشق»؛ منظومه‌هایی درباره یاران حضرت امام حسین(ع) در کربلا و همچنین مناقب شماری از ائمه اطهار(ع).

۴. کاروان تا ابد، آیینه‌پوش؛ اشعاری در وصف بانوان مکرم اهل‌بیت (ع)؛ از حضرت خدیجه کبری(س) و حضرت آمنه(س) تا حضرت نرجس خاتون(س)، و نیز بانوان حاضر در قیام عاشورا، به‌ویژه اشعار مرتبط با اربعین حسینی.

ایکنا - در آثار پژوهشی و اشعارتان، دو نظریه با عناوین «مکتب شعر دینی ایران» و «مکتب شعر امامیه» مطرح شده که نوعی امضای فکری شما به‌شمار می‌روند. لطفاً تفاوت‌ها و تمایزهای این دو مکتب را شرح دهید.

نظریه «مکتب شعر دینی ایران» نگاهی عام‌تر و تاریخی به شعر دینی دارد و ریشه آن را می‌توان به ورود حضرت امام رضا(ع) به ایران نسبت داد. این نظریه حدود ۱۵ سال پیش در مجله الفبای حوزه هنری مطرح و سپس در خبرگزاری‌هایی مانند ایکنا و بولتن نیوز بازنشر شد و اکنون نیز در سایت‌های ادبی در دسترس است.

در مقابل، نظریه «مکتب شعر امامیه» خاص‌تر، دقیق‌تر و بنیادین‌تر است و بر سه اصل کلیدی استوار است:

۱. تکیه بر تشیع امامی و تأکید بر عقلانیت شیعی در عرصه ادب و هنر؛ برخلاف بوطیقای ارسطویی که تخیل را اصل می‌داند، این مکتب بر تعقل‌گرایی و استناد به نصوص معتبر شیعی تأکید دارد.

۲. پیروی از اصل «ولایت کلیه مطلقه الهیه»؛ که بر اختیارات تکوینی و تشریعی حضرات معصومین علیهم‌السلام استوار است و بازتاب آن باید بدون تحریف در اشعار دینی منعکس شود.

۳. رعایت «شأن ممدوح»؛ این اصل، حد و مرز مدیحه‌سرایی را مشخص می‌کند تا از غلو، تحریف تاریخی یا تنزل مقام معصومان جلوگیری شود. این نظریه نیز حدود پانزده سال پیش به‌صورت مقاله‌ای علمی ـ پژوهشی در مؤسسه «آینده روشن» (دکترین مهدویت) تدوین و منتشر شد.

ایکنا - در «مکتب شعر امامیه» چه جایگاهی برای عقلانیت و تخیل قائل هستید؟

این مکتب، اصالت را به عقلانیت حسی و تعقل دینی می‌دهد. معیار سنجش برداشت‌های شعری، عقلانیت متعالی مبتنی بر قرآن و عترت است. برخلاف جریان‌هایی که بر «تخیل آزاد» تکیه می‌کنند، این نظریه معتقد است بازنمایی شخصیت و سیره حضرات معصومان باید مستند به نصوص و سیره معتبر باشد، نه بر پایه تصویرسازی‌های ذهنی بی‌پایه و تخیلاتی که فاقد بن‌مایه‌های حکمی و معرفتی هستند.

ایکنا - در شعر آیینی ـ دینی معاصر آسیب‌هایی مشاهده می‌کنید که با مبانی ولایی ناسازگار باشند؟

متأسفانه بله. برخی از اشعار امروز مبتنی بر الگوهای ارسطویی، ذهن‌گرایی مفرط یا حتی تفکرات التقاطی مارکسیستی نوشته می‌شوند. این وضعیت، ریشه در سلطه چند دهه‌ای ادبیات غربی بر جریان هنر و ادب ما دارد. از جمله آسیب‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد:

تحریف وقایع تاریخی، به‌ویژه عاشورا، و قربانی شدن حقیقت در برابر ذهنیت‌گرایی.

تصرف در نصوص و غلو در شأن معصومان که گاه شائبه شرک می‌آفریند.

ترویج سنن غیرمستند و جایگزینی آن‌ها با سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، که خطر انحراف مفهومی را در پی دارد.

ایکنا - نگاه شما به شعر مهدوی با توجه به آموزه‌های مکتب شعر امامیه چگونه است و چرا آن را نیازمند بازتعریف می‌دانید؟

متأسفانه بسیاری از اشعار مهدوی، به‌جای تبیین اهداف جهانی و عدالت‌محور نهضت حضرت مهدی(عج)، به تخیلات خرافی و تصویرسازی‌های غیر مستند روی آورده‌اند. در حالی‌که انسان امروز، به‌ویژه در عصر فناوری، نیازمند نگاهی عقلانی، امیدبخش و متعهد است.

براساس مکتب شعر امامیه، شعر مهدوی باید با محوریت «عقلانیت دینی»، «آینده‌نگری ولایی» و «صلح جهانی» تعریف شود. حکومت حضرت ولی‌عصر(عج) حکومتی الهی، توحیدی، عاری از دیکتاتوری و طبقات اجتماعی است که به بهینه‌زیستن انسان‌ها فرصت خواهد داد. نگاه به آینده باید مبتنی بر رجعت اولیای الهی، عدالت جهانی و تحقق جامعه ایده‌آل اسلامی باشد.

ایکنا - با توجه به محور این گفت‌وگو، ضرورت استفاده از روش پژوهشی در سرایش شعر دینی را چگونه تحلیل می‌کنید؟

جامعه شیعه باید از خرافه‌پرستی، تحریف، تجسیم و ساده‌انگاری‌های کلامی فاصله بگیرد. اشعار دینی، اگر مبتنی بر روش‌های عقلانی، علمی و پژوهش‌محور سروده نشوند، حتی پاسخ‌گوی نیازهای معنوی امروز نخواهند بود، چه رسد به دهه‌های آینده که انسان وارد فضاهای دیجیتال، واقعیت‌های مجازی و حوزه‌های هوش مصنوعی می‌شود. شعر دینی باید ظرفیت پاسخ‌گویی به انسان فرامدرن را داشته باشد.

ایکنا - چشم‌انداز شما برای توسعه این دو مکتب در آینده چیست؟

ان‌شاءالله در آینده نزدیک، دو کتاب مستقل تألیف خواهم کرد:

۱. مکتب شعر دینی در ایران؛ شامل تبارشناسی تاریخی این مکتب از عصر امام رضا(ع) تا امروز.

۲. مکتب شعر امامیه؛ شامل تبیین مبانی فکری، استناد به نصوص عقلانیت شیعی، مفهوم ولایت کلیه مطلقه الهیه، و نظریه رعایت شأن ممدوح.
این دو اثر، در صورت توفیق، به محضر نورانی قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام تقدیم خواهد شد. از شما و خوانندگان ارجمند تقاضای دعا دارم تا این تلاش اندک، گامی مؤثر در مسیر ترویج شعر ناب شیعی و تعمیق مکتب امامیه باشد.

ایکنا - در پایان، اگر نکته‌ای ناگفته باقی مانده است، بیان کنید.

تمام این مجموعه‌های شعری و نظریه‌پردازی‌ها را با نهایت خضوع و ارادت، تقدیم ساحت مقدس اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌کنم. امید دارم انتشار این آثار، که حاصل بیش از چهل سال تلاش مداوم ادبی و پژوهشی است، بتواند خدمتی شایسته به ادب شیعی باشد. البته در این مسیر، همواره بی‌نصیب از هرگونه حمایت رسمی و دولتی بوده‌ام؛ ولی این بی‌پناهی را، خود نوعی غربت عاشورایی می‌دانم که برای شاعر شیعه، عزتمندانه است.