اهمیت ویژه عبادت و انتظار مستمر برای ظهور حضرت مهدی(عج)

دوران امامت امام حسن عسکری(ع) از حساس‌ترین و سرنوشت‌سازترین مقاطع تاریخ تشیع به شمار می‌آید. ایشان در شرایطی به امامت رسیدند که دستگاه خلافت عباسی با شدت تمام فعالیت‌های اهل‌بیت(ع) و شیعیان را تحت کنترل قرار داده بود. فشارهای سیاسی، نظارت‌های سختگیرانه و محدودیت‌های شدید اجتماعی همگی در راستای جلوگیری از گسترش نفوذ فکری و فرهنگی امام عسکری(ع) طراحی شده بود. با این حال، آن حضرت با تدبیر الهی و با وجود زندگی در حصار نظامی سامرا، توانستند شبکه ارتباطی پنهان و هوشمندانه‌ای با شیعیان ایجاد کرده و آنان را برای مقطع بسیار مهمی از تاریخ امامت آماده کنند.  

یکی از مهمترین ابعاد زندگی امام عسکری(ع)، مسئله آماده‌سازی جامعه برای پذیرش امامت فرزندشان حضرت مهدی(عج) بود. ایشان در مدت کوتاه امامت خود، شیعیان را با مفهوم «غیبت» آشنا کردند و از طریق تعیین نمایندگان و واسطه‌ها زمینه را برای دوران نوینی در تاریخ اسلام فراهم کردند، دورانی که با آغاز امامت امام زمان(عج) پس از شهادت پدر بزرگوارشان رقم خورد. این نقطه عطف، نه تنها تداوم خط امامت را تضمین کرد، بلکه نقش بی‌بدیلی در حفظ معارف شیعه و استمرار جریان ولایت تا امروز ایفا کرد.

ایکنا در رابطه با شرایط سیاسی، اجتماعی دوران امام حسن عسکری(ع) و چگونگی آغاز دوران امامت زمان(عج) به گفت‌و‌گو با حجت‌الاسلام محمدرضا فؤادیان، دبیر علمی اندیشکده مهدویت پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.  

ایکنا ـ امام حسن عسکری(ع) در چه شرایطی به امام رسیدند و چگونه با شیعیان ارتباط داشتند؟ 

امام حسن عسکری(ع) دوران امامت کوتاه شش‌ساله‌ای داشتند، اما همین مدت اندک، یکی از حساس‌ترین برهه‌ها در تاریخ تشیع به شمار می‌رود. در آن دوران هرچه به زمان تولد و آغاز امامت حضرت مهدی(ع) نزدیک‌تر می‌شدیم، فشار و خفقانی که بنی‌عباس بر اهل بیت(ع) تحمیل می‌کردند، شدیدتر می‌شد، زیرا آنان می‌دانستند که دوازدهمین نفر از این خاندان جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد. از این رو، دوران امامت امام حسن عسکری(ع) با شرایط ویژه و دشواری همراه بود. یکی از این شرایط، تقیه شدید بود؛ به‌گونه‌ای که مردم ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با امام(ع) نداشتند. امام حسن عسکری(ع) در حالی که فقط دو سال داشتند، همراه پدر بزرگوارشان امام هادی(ع) وارد شهر سامرا شدند و نزدیک به بیست سال از عمر شریفشان را در این شهر گذراندند. 

در میان شیعیان مشهور است که تنها امامی که موفق به انجام فریضه‌ حج نشد، امام حسن عسکری(ع) بود؛ زیرا به ایشان اجازه نمی‌دادند که از سامرا خارج شوند

بنابراین، امام(ع) از کودکی با این شهر و مردم آن خو گرفته بودند؛ با این حال ارتباط مستقیم با حضرت دشوار بود و خود ایشان بارها تأکید می‌کردند که با من ارتباط نگیرید؛ چراکه برای جان شما شیعیان سختی و گرفتاری ایجاد خواهد شد. زمانی که به زیارت مرقد عسکریین مشرف می‌شوید، باید بدانید که این مکان در اصل خارج از شهر سامرا قرار داشته است. شهر اصلی در سمت دیگر و در مجاورت کاخ‌های خلفای عباسی همچون متوکل، معتز و معتمد واقع بوده که امروزه ویرانه‌ای بیش از آن باقی نمانده است. فاصله‌ میان مرقد مطهر امام حسن عسکری(ع) تا آن کاخ‌ها حدود شش کیلومتر بوده است. امام(ع) در هفته دو بار روزهای دوشنبه و پنجشنبه به کاخ فراخوانده می‌شدند، به این منظور که خلفای عباسی حضور ایشان را در سامرا کنترل کنند و مطمئن شوند که امام(ع) از شهر خارج نشده است. مسیر رفت‌ و برگشت حدود 12 کیلومتر بود. در این مسیر، اگرچه مردم با امام(ع) روبه‌رو می‌شدند، اما امکان گفت‌وگو وجود نداشت؛ چراکه حضرت قبلاً دستور داده بودند که حتی به ایشان سلام نکنند و اشاره‌ای هم نداشته باشند تا مبادا جانشان به خطر بیفتد.  

در میان شیعیان مشهور است که تنها امامی که موفق به انجام فریضه‌ حج نشد، امام حسن عسکری(ع) بود؛ زیرا به ایشان اجازه نمی‌دادند که از سامرا خارج شوند. حضرت برای حفظ شیعیان تدابیر خاصی را به کار می‌بردند. به عنوان نمونه، داوود بن اسود نقل می‌کند که روزی امام تکه‌چوبی به او دادند تا به خانه «عُمَری» ببرد. در راه به خاطر تنگی کوچه و عبور مرکب سقایی، ناگزیر با همان چوب ضربه‌ای به مرکب زد. در این هنگام متوجه شد که چوب از هم جدا شد و درون آن پر از نامه است. وقتی ماجرا را به امام(ع) گزارش داد، حضرت بر او خشم گرفتند؛ چراکه یکی از شیوه‌های ارسال نامه‌ها و پیام‌های محرمانه همین جابه‌جایی در قالب هیزم بود. این نمونه نشان می‌دهد که ارتباط مستقیم مردم با امام(ع) چندان امکان‌پذیر نبود و شرایط بسیار دشوار و محدود بود.  

در این شش سال امام حسن عسکری(ع) همزمان با سه خلیفه عباسی یعنی معتز، مهتدی و معتمد زندگی می‌کردند. مورخان در توصیف برخی از این خلفا مانند مهتدی تعابیر مثبتی به کار برده‌اند، اما باید توجه داشت همین کسی که در تاریخ ستوده شده بارها امام(ع) را به زندان افکنده است. برای نمونه، یک ‌بار حضرت همراه ابوهاشم جعفری و دو تا سه بار نیز به‌تنهایی به زندان افتادند. امام حسن عسکری(ع) در دوران حیات خود بارها به زندان افتادند و این نشان‌دهنده شرایط فوق‌العاده دشوار و خفقان‌آلود آن زمان است. یکی از مهمترین نکات درباره ایشان آن است که آخرین امامی هستند که به صورت آشکار در جامعه حضور داشتند؛ زیرا امام بعدی، حضرت ولی‌عصر(عج) از آغاز امامت در غیبت به سر بردند. بنابراین، امام حسن عسکری(ع) در مدت کوتاه امامت خود وظیفه بسیار سنگینی بر عهده داشتند و آخرین حلقه‌ اتصال آشکار میان مردم و سلسله امامت محسوب می‌شدند. 

ایکنا ـ امام حسن عسکری(ع) چگونه جامعه را برای غیبت امام عصر(ع) مهیا کردند؟ 

در سیره اهل بیت(ع) نشانه‌ها و زمینه‌سازی‌هایی برای آماده کردن جامعه نسبت به امامت حضرت مهدی(عج) وجود دارد. برای مثال، سازمان وکالت که ازسوی امام صادق(ع) پایه‌گذاری شد و در دوران غیبت صغری به اوج فعالیت رسید و همچنین، امام جواد(ع) که نخستین امامی بودند که در دوران کودکی به امامت رسیدند و شیعیان را برای پذیرش امامت حضرت مهدی(عج) آماده کردند. با این حال سهم و نقش امام حسن عسکری(ع) در این زمینه‌سازی بسیار سنگین‌تر و حساس‌تر بود. ایشان از یک سو باید تولد حضرت مهدی(عج) را کتمان می‌کردند تا دشمنان مطلع نشوند و از سوی دیگر موظف بودند به برخی خواص اعلام کنند که فرزندی از ایشان متولد شده است. این دو فعالیت متضاد یعنی هم کتمان و هم اظهار شرایطی بی‌نهایت دشوار را برای امام(ع) رقم زد. از این رو، فرمایشات و رفتارهای امام حسن عسکری(ع) برای شیعیان اهمیت ویژه‌ای دارد. 

در منابع از ایشان به عنوان «غیبی‌ترین امام» یاد شده است؛ زیرا بخش زیادی از سخنان و کارهایشان مرتبط با مسائل غیبی و خارق‌العاده بوده است. علت این امر نیز آن بود که شیعیان بدانند امام بعدی یعنی حضرت مهدی(عج) زندگی خویش را در شرایطی استثنایی و همراه با امور خارق‌العاده آغاز خواهد کرد. در مدت کوتاه امامت خود حجم وسیعی از روایات و دستورات مهم از امام حسن عسکری(ع) صادر شد. برای نمونه، حضرت در بیاناتشان همواره تأکید می‌کردند که شیعیان باید بهترین انسان‌ها باشند. چنان‌که از امام صادق(ع) نیز نقل شده است که فرمودند: «اگر در شهری صد نفر زندگی می‌کنند، شیعه باید با تقواترین، راستگوترین و عادل‌ترین فرد در میان آنان باشد، زیرا رفتار شما سبب می‌شود که بگویند اینها جعفریان‌ هستند». 

اما آنچه از امام حسن عسکری(ع) نقل شده، گستره و شدت بیشتری دارد. حضرت در یکی از احادیث خود فرمودند: «با تقواترین مردم کسی است که هنگام مواجهه با امور شبهه‌ناک توقف کند». به بیان دیگر فرد باتقوا تنها از حرام پرهیز نمی‌کند، بلکه حتی در مواردی که شبهه وجود دارد نیز دست نگه می‌دارد. این سخن در زندگی روزمره‌ ما اهمیت ویژه‌ای دارد، چه بسیار مسائلی که در آن‌ها وضوح کافی وجود ندارد، از جمله در معاملات اقتصادی، مسائل سیاسی یا تصمیم‌گیری‌های اجتماعی که انسان باید توقف کند و اقدام نکند تا از ارتکاب به شبهه یا خطا پرهیز شود.  همچنین امام حسن عسکری(ع) در حدیث دیگری معیارهای تقوا، عبادت و زهد را بیان فرمودند. ایشان فرمودند: «عابدترین مردم کسانی هستند که واجبات را اقامه می‌کنند» و نیز فرمودند: «زاهدترین مردم کسانی هستند که از دنیا و به‌ویژه از حرام‌های آن دست می‌کشند» و در ادامه تأکید کردند که باتقواترین مردم کسانی‌ هستند که در برابر شبهات توقف می‌کنند. حضرت همچنین، بر اهمیت انجام واجباتی همچون امر به معروف و نهی از منکر و ادای خمس تأکید ویژه داشتند. متأسفانه گاهی در جامعه دیده می‌شود که برخی مؤمنان به مستحبات اهتمام فراوان دارند، اما نسبت به واجباتی همچون خمس سهل‌انگار هستند؛ در حالیکه واجب بودن این امور از مسلمات است و صدها روایت در منابعی چون «وسائل الشیعه» بر آن تأکید دارد.

ایکنا ـ‌ مهمترین آموزه‌های اخلاقی و اجتماعی امام حسن عسکری(ع) چه بود؟ 

امام حسن عسکری(ع) در آموزه‌های خود بر اهمیت محاسبه نفس و تلاش در میدان عمل تأکید ویژه داشتند. ایشان معتقد بودند فردی از همه زرنگ‌تر است که اعمال خود را با توجه به زندگی پس از مرگ و حساب و کتاب آن می‌سنجد و همیشه در نظر دارد که رفتار و کردار او در قیامت مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت. چنین شخصی از نظر امام حسن عسکری(ع) بهترین شیعه و فردی است که همواره از گناهان پرهیز می‌کند و از ترک ذنوب و ترک حرام در زندگی غفلت نمی‌ورزد.

در زمان امامت امام حسن عسکری(ع) کنترل شدید حکومت عباسی بر سامرا حاکم بود و شرطه‌ها شب‌ها در شهر گشت می‌زدند. نقل شده است که یک دزد، هنگام دزدی از یک دکانی دستگیر شد و گفت که من شیعه امام حسن عسکری(ع) هستم. این نشان می‌دهد که حتی کسانی که مرتکب گناه می‌شدند، به امام(ع) توجه داشتند. حضرت با این گونه احادیث، شیعیان را متوجه می‌کردند که حقیقت ایمان و پیروی از اهل بیت(ع) صرفا به نام و عنوان نیست، بلکه با پیروی از سنت و روش اهل بیت(ع) و عمل به اوامر و نهی‌های آنان مشخص می‌شود.  امام حسن عسکری(ع) می‌فرمودند: «شیعیان واقعی کسانی‌ هستند که تمام اوامر و نهی‌های ما را رعایت می‌کنند و رفتار خود را با روش اهل بیت(ع) مطابقت می‌دهند». ایشان تأکید می‌کردند که پیروی جزئی و گزینشی از احادیث و سنت‌ها کافی نیست و کسی که فقط در مواردی که به نفع اوست از احادیث پیروی می‌کند، نمی‌تواند شیعه واقعی محسوب شود.  حضرت در این شرایط دشوار نیز راهنمایی‌های عملی و الهام‌بخش ارائه می‌دادند. ایشان تأکید داشتند که تنها پناهگاه حقیقی شیعیان در تاریکی و مشکلات غیبت، اهل بیت(ع) هستند و کسی که به دنبال نور و هدایت است، باید به اهل بیت(ع) تمسک کند. 

امام حسن عسکری(ع) در آموزه‌های خود بر اهمیت حفظ روابط خانوادگی و صله رحم تأکید داشتند. ایشان می‌فرمودند که انسان نباید ارتباط با والدین و بستگان خود را فراموش کند و باید با هر امکاناتی که در اختیار دارد، برای احوال‌پرسی و رفع نیازهای آنان تلاش کند

امام حسن عسکری(ع) می‌فرمودند: «هر کس که دنبال دستگیره و تکیه‌گاهی است تا در مسائل آخرالزمانی نلغزد و سقوط نکند، بهترین نقطه اتکا اهل بیت(ع) هستند». ایشان محبت اهل بیت(ع) را کلید دستیابی به مراتب بالای بهشت می‌دانستند و هشدار می‌دادند که منحرف شدن از مسیر اهل بیت(ع) انسان را به سوی آتش هدایت می‌کند.  در آموزه‌های دیگر امام حسن عسکری(ع) بر عمل به وصیت‌ها و رعایت توصیه‌های اهل بیت(ع) تأکید داشتند. ایشان به شیعیان می‌فرمودند که حتی در دوران غیبت نیز رعایت این دستورات و سفارش‌ها اهمیت بسزایی دارد و انسان باید هوای نفس را کنترل کند، از خشم بپرهیزد و در همه رفتارهای فردی و خانوادگی و اجتماعی خود عدالت و تقوا را رعایت کند. ایشان اهمیت صله رحم، کنترل خشم و رعایت احکام الهی در تمامی دوران‌های زندگی را یادآور می‌شدند و این آموزش‌ها را به عنوان راهنمای عملی برای مدیریت نفس و زندگی روزمره شیعیان ارائه می‌کردند.

امام حسن عسکری(ع) در آموزه‌های خود بر اهمیت حفظ روابط خانوادگی و صله رحم تأکید داشتند. ایشان می‌فرمودند که انسان نباید ارتباط با والدین و بستگان خود را فراموش کند و باید با هر امکاناتی که در اختیار دارد، برای احوال‌پرسی و رفع نیازهای آنان تلاش کند. در عصر حاضر هر چند وسایل ارتباط جمعی فراوان است و دسترسی به دیگران آسان شده، ولی گاه رنگ و صلابت این روابط کمرنگ شده است.  ایشان همچنین، بر اهمیت انفاق، ایثار و مساعدت به دیگران تأکید داشتند و شیعیان را تشویق می‌کردند تا در رفع گرفتاری‌ها و نیازهای مؤمنان کوشا باشند. تجربه بزرگان و علما نشان می‌دهد که برای حل مشکلات دیگران گاه خود را به سختی می‌انداختند و این نمونه‌ها درس‌های عملی ارزشمندی برای ما در این عصر دارد.  امام حسن عسکری(ع) بر حفظ حلم، صبر و بردباری نیز تأکید ویژه داشتند. با توجه به شرایط عصر حاضر و گسترش سرگرمی‌ها و مشغله‌های مجازی، مردم گاه خود را از بهره‌مندی از محضر علما و کسب فضائل اخلاقی محروم می‌کنند. حضرت توصیه می‌کردند که علم تنها زینت عالم نیست، بلکه همراهی آن با بردباری، صبر و حسن خلق است که ارزش واقعی پیدا می‌کند. ایشان بر تفقه، ثبات قدم، انس با قرآن، حسن خلق و رعایت امر به معروف و نهی از منکر تأکید داشتند. 

امام حسن عسکری(ع) درباره اهمیت عبادت، نماز شب و صبر در زندگی روزمره هشدار می‌دادند و می‌فرمودند که این امور نباید به دلیل مشغله‌ها و سبک زندگی روزمره فراموش شوند. در دوران غیبت، رعایت این دستورات و انتظار مستمر برای ظهور حضرت ولی ‌عصر(عج) از اهمیت بسزایی برخوردار است. لحظات آخر زندگی امام حسن عسکری(ع) نیز نمونه‌ای از تحمل رنج و صبر ایشان است. پس از مسموم شدن، عطش فراوانی داشتند و در حالی که بدنشان ضعیف و رنجور بود، تنها خواستار کمی آب شدند. گفته شده است که در همان هنگام حضرت امام مهدی(عج) نیز شرف حضور داشتند و امام آخرین جرعه‌های آب را نوشیدند. این صحنه نمادی است از مظلومیت و صبر ایشان و یادآوری می‌کند که ما شیعیان نیز باید در سختی‌ها و اندوه‌ها متکی به اهل بیت(ع) باشیم و پیروی از ایشان را سرلوحه زندگی خود قرار دهیم.