خلق داعش و القاعده؛ پادگفتمانی برای مهار گفتمان شیعی

حجت‌الاسلام و‌المسلمین غلامرضا اباذری، رایزن فرهنگی ایران در عراق در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، درباره تاریخچه پیدایش گروه تروریستی داعش، گفت: پیدایش داعش به‌عنوان بازیگری که در حال حاضر در صحنه منطقه نقش‌آفرینی می‌کند، موضوعی نیست که طی سالیان اخیر شکل گرفته باشد؛ بلکه ظهور چنین پدیده‌ای ریشه‌ای تاریخی دارد و در برگیرنده مجموعه‌ای از مؤلفه‌ها است.

وی افزود: از لحاظ فکری داعش را باید تفکری در امتداد تفکر سلفی در نظر گرفت، تفکری که در ظاهر، منادی بازگشت به سلف صالح و دوران طلایی اسلام است. در واقع تفکر سلفی در جهان اسلام سیری تاریخی را پشت سر گذاشته است و در نهایت به جریانات سلفی تکفیری چون داعش ختم شده است.

رایزن فرهنگی ایران در عراق ادامه داد: از سوی دیگر می‌توان گفت داعش از بستر القاعده شکل گرفته است و این گروهک را باید به‌عنوان نسل جدید القاعده که دارای اختلافات فکری و ماهوی با منشأ خود است، خواند.

عوامل مؤثر در ظهور داعش

1ـ اشغال کشورها توسط بازیگران بین‌المللی

وی دلایل و عوامل ظهور داعش و گروه‌های مشابه در جهان اسلام را تبیین و اظهار کرد: برای بررسی علل پیدایش گروه‌هایی چون داعش، در گام نخست باید به تأثیر بازیگران بین‌المللی(همچون آمریکا) در اشغال کشورهای افغانستان، عراق و ... اشاره کرد؛ عاملی که باعث شد جریانی به‌عنوان مقابله با اشغالگران و اخراج آنان از تمامی مناطق در حوزه جغرافیایی خاصی گردهم آیند.

حجت‌الاسلام اباذری با بیان اینکه گروه‌های سلفی تکفیری در مقطعی خاص(در بخشی از مواجهات غرب با جهان اسلام) فرصت بروز پيدا کردند، گفت: اشغال عراق توسط آمریکا نیز نقشی اساسی در ظهور داعش داشته؛ موضوعی که حتی سیاستمداران آمریکایی چون اوباما و نوام چامسکی(فیلسوف و نظریه‌پرداز) به آن اشاره کرده‌اند. باراک اوباما در زمینه شکل‌گیری داعش چنین بیان کرده است: «داعش نتیجه مستقیم حضور القاعده در عراق است که آن نیز در پی تهاجم ما به این کشور به‌وجود آمد. این از نتایج ناخواسته یک جنگ است و به همین دلیل ما می‌بایست پیش از هر اقدامی به عواقب آن بیاندیشیم».

2 ـ بسته‌بودن فضای سیاسی و اجتماعی کشورهای عربی

وی نظام داخلی کشورهای موجود در منطقه را از دیگر مؤلفه‌های پیدایش گروه‌های تکفیری برشمرد و افزود: بسته بودن فضای سیاسی و اجتماعی در کشورهای مرتجع عرب باعث به‌وجود آمدن جوانان سرخورده‌ای شده است که تحقق آمال و آرزو‌های سرکوب شده خود را در فعالیت در این گروه‌ها می‌بینند و به آن‌ها می‌پیوندند.

3 ـ تعارض گفتمانی در جهان اسلام

وی وجود تعارض گفتمانی در جهان اسلام را سومین مؤلفه پیدایش گروه‌هایی همچون داعش دانست و گفت: تعارض گفتمانی به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تشدید شده است؛ اگر گفتمان‌های رایج در جهان اسلام را برشماریم سه گفتمان اسلامی شیعی که منبع مشروعیت را امامت می‌داند،گفتمانی که مشروعیت را در خلافت می‌بیند و گفتمان اسلام اخوانی را می‌توان مشاهده کرد.

داعش و القاعده؛ پادگفتمانی برای مهار گفتمان شیعی

وی اظهار کرد: رویارویی مسلمانان با پدیده‌ای به اسم جهان غرب طی سده‌های گذشته بر مبنای گفتمان خلافت و گفتمان اخوانی توانایی رویارویی با این پدیده را نداشته و به نوعی ناکام بوده است؛ اما روی کار آمدن گفتمان شیعی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و نقش‌آفرینی آن در فضای جغرافیایی گسترده، باعث شد تا بازیگران بین‌المللی برای مهار چنین گفتمانی اقدام به ایجاد پادگفتمان یا گفتمان رقیب کنند که اوج آن را می‌توان در شکل‌گیری گروه‌هایی که داعیه‌دار خلافت اسلامی هستند(داعش و القاعده) دید.

وی گفت: در مجموع عوامل پیدایش داعش را می‌توان در بسترها و زمينه‎هاي تاريخي انديشه و تفكر در جهان اسلام، مواجهه و رويارويي 200 سال اخير جهان غرب با دنياي اسلام، بيداري اسلامي و انقلاب اسلامي ايران و عملکرد سياسي، نظامي، اقتصادي غرب در رقابت با حيات مجدد اسلامي دید.

رایزن فرهنگی ایران در بغداد همچنین عوامل مؤثر در پیوستن اقشار مختلف جوامع به ویژه جوانان به داعش را تبیین و تصریح کرد: در واقع اقشار مختلف جوامع به ویژه جوانان که با محرومیت نسبی مواجه هستند با پیوستن به جریانات فکری بنیادگرا به دنبال تغییر وضع موجود هستند.

2 ـ وجود دولت‌های سرکوب‌گر

حجت‌الاسلام اباذری تصریح کرد: محیط نامساعد منطقه و وجود دولت‌های سرکوب‌گر که فضای تنفس و فعالیت آزادانه را در عرصه سیاسی سلب کرده، این کشورها را به برکه‌ای تبدیل کرده که با بستن مجراهای شفافیت، آزادی، عدالت، رشد اقتصادی و ...، به فضای بسته سیاسی تبدیل شده و در نهایت گروه‌های تکفیری و سلفی از آن بهره می‌برند.

3 ـ فقر فرهنگی و اکراه مردان عرب از کارهای تولیدی

وی بیان کرد: آهنگ شتابان افزایش جمعیت، فقر آموزشی و فرهنگی، اکراه مردان عرب از اشتغال به کارهای تولیدی و خدماتی، محدودیت‌های اجتماعی برای اشتغال زنان، نازل بودن سطح دستمزد کارگران خارجی و انعطاف‌ناپذیری ساختار اقتصادی که با فساد مزمن عجین شده است، تنزل معیارهای زندگی و تشدید عوارض زیانبار بیکاری در میان اقشار مردم به‌ویژه جوانان را در پی داشته؛ بنابراین موضوع محرومیت نسبی و سرخوردگی ناشی از فضای داخلی در پیوستن اقشار مختلف به چنین گروه‌هایی نقش داشته است.

وی با بیان اینکه داعش از قدرت بیکران رسانه‌های اجتماعی به‌عنوان ابزاری مؤثر برای تبلیغ و پخش فعالیت‌های خود آگاه است، اظهار کرد: در واقع داعش از فضای مجازی در راستای ترویج ایدئولوژی سازمانی و جذب منابع مالی و انسانی جدید استفاده می‌کند.

رایرن فرهنگی ایران در بغداد ادامه داد: این اقدام داعش نمایانگر جنگ داعش در عرصه مجازی و سایبری است، هدف اصلی داعش در فضای مجازی تمرکز بر ایجاد جنگ روانی به وسیله ایجاد ترس در مخاطب خود است. در واقع داعش از فضای مجازی به عنوان ابزاری برای نمایش قدرت و ایجاد نوعی بازدارندگی برای خود استفاده می‌کند.

آینده داعش چگونه خواهد بود؟

وی در پاسخ به سؤالی درباره آینده داعش و گروه‌های تکفیری تصریح کرد: در زمینه آینده داعش و سایر گروه‌ها باید دو موضوع از هم تفکیک شود؛ نخست حضور و نقش‌آفرینی گروه‌هایی مانند داعش و موضوع دیگر ریشه‌های فکری و گفتمان این جریان است.

وی افزود: در موضوع اول باید به سیر تحولات در عراق و سوریه و پیروزی‌های حاصل شده توسط ارتش عراق و بسیج نیروهای مردمی این کشور در استان الرمادی و همچنین پیروزی‌های ارتش سوریه در مناطقی از این کشور توجه داشت. در این میان تشکیل ائتلاف چهارگانه میان ایران، عراق، سوریه و اقناع بازیگران بین‌‌المللی نسبت به این مسئله که راه‌ حل بحران‌های منطقه‌ای راه‌ حل سیاسی است و نه نظامی نیز مهم است.

حجت‌الاسلام اباذری ادامه داد: کشورهای غربی از نفوذ و نقش‌آفرینی داعش در کشورهایشان به واسطه بستر مناسب شکل‌گیری شاخه این جریان و همچنین انجام اقدامات وحشیانه مانند آنچه که در فرانسه شاهد آن بودیم، احساس خطر کرده‌اند؛ هرچند که انزجار افکار عمومی جهان از جنایت‌های این جریان و حضور و نقش‌آفرینی داعش در کوتاه مدت را محدود و کمرنگ خواهد ساخت.

رایزن فرهنگی کشورمان در بغداد در پایان یادآور شد: اما در موضوع ریشه‌های فکری این جریان باید اشاره داشت که معمولا عناصر گفتمانی در کوتاه‌مدت از میان نمی‌روند و در واقع ریشه‌های فکری این جریان و حضور فکری آن در میان بخشی از جمعیت منطقه استمرار خواهد یافت.