روایتی از مشق عشق یک کاتب نور

در یکی از روزهای گرم تابستان به دیدار استاد سیداحمد میرخانی از اساتید خوشنویسی ایران رفتیم. در خانه که باز شد. بوی مهر آمد و دیوارهای خانه انگار بهشتی از کلمات‌ بودند که به فضا جان داد‌ه‌ بودند. استاد میرخانی و همسرش به استقبالمان آمدند و از آغاز گفت‌وگو پیدا بود که تجربه جالبی در انتظارمان است. چیزی که بیش از همه در بدو ورود توجهمان را جلب کرد عصیانگری واژه‌ها بر دیوار بود.  گذشتن از آنها به سادگی امکان‌پذیر نبود و ناگزیر توقف می‌کردیم. رقص واژه‌ها جلایی دیگر به خانه داده بود. روایت ایکنا از این دیدار که با همراهی حسن بیادی و احمد مسجدجامعی انجام شد را با هم می‌خوانیم.

سیداحمد میرخانی متولد سال 1318 است و از کودکی به خوشنویسی روی آورد. خطاطی در خانواده او موروثی است و جد او به نام سیدحسین فصیح خطاط و عالم علوم دینی و میرزای زمان خود بود. ایشان از منسوبین خوشنویس معروف آقا سیدمرتضی برغانی پدر گرامی استادان سیدحسین و سیدحسن میرخانی است که در عرصه خوشنویسی این سرزمین جایگاه ویژه‌ای دارند. خصوصاً اینکه سیدحسین میرخانی از بنیان‌گذاران اصلی خوشنویسی معاصر و اولین استاد ارشد خوشنویسی کشور بوده است. سیدحسین میرخانی دو قرآن به خط نستعلیق یكی در سال 1323 با ترجمه استاد مهدی الهی قمشه‌ای که در صفحه مقابل با ظرافت کامل نوشته‌اند و دیگری را در سال 1338 نوشته‌ است، كتابت قرآن دوم كه در قطع بزرگتری به چاپ رسیده مدت پنج سال به طول انجامید.

این قرآن به خط درشت‌تر از كتابت تحریر شده‌است. بیننده در ابتدا ممكن است تعجب كند كه چرا در قرآن دوم فاصله سطور و همچنین فواصل كلمات بیش از حد معمول و متعارف در نستعلیق ‌نویسی است ولی با اندكی دقت متوجه می‌شود كه خوشنویس برای گذاشتن اعراب كامل ناگزیر از رعایت چنین فواصلی شده‌ است. احمد میرخانی در کودکی به نزد سیدحسن رفت و از او تعلیم گرفت و با تأسی به استاد خود توانست عمری را در این زمینه گام بردارد. 

در ادامه این دیدار از خانه پرمهر استاد به که گرمی حضور بانویی مهربان بر صفای آن افزوده است بر آن شدیم تا اطلاعات بیشتری درباره فعالیت‌های استاد و گرایش هنری او کسب کنیم و در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید. 

ایکنا ــ از چه زمان با خوشنویسی آشنا شدید و دلبستگی شما به کدام استاد بیشتر بود؟

آغاز آشنایی من با خط به کلاس سوم دبستان در سال تحصیلی 28 ـ 29 بازمی‌گردد در آن زمان کلیات سعدی به خط زیبای استاد «حسن میرخانی» به دستم رسید و جذابیت خط و شعر زیبای سعدی مرا مسحور خود کرد، خصوصاً در آن سال‌ها گلستان سعدی را می‌خواندم و به خط زیبای آن توجه می‌کردم و بالاخره از کلاس چهارم دبیرستان به سال 1335 به توصیه پدرم به حضور برادر بزرگشان استاد حسین میرخانی که تعلیم خط می‌دادند رفتم و کار تعلیم گرفتن را با علاقه و اشتیاق آغاز کردم. در آن زمان جامعه هنری کشور دلبستگی بسیاری به این دو برادر حسین و حسن میرخانی داشت که البته هنوز هم ادامه دارد و بعدها به قول حسن آقا که می‌‌گفتند، در این فن هرکسی در حد، سلیقه، طبیعت، سرشت ذاتی‌ و ذوق مخصوصی که در نهادش نهفته به شرط رعایت اصولی که برای خط وضع شده می‌تواند ادعای خطاط شدن را داشته باشد.

ایکنا ــ در خوشنویسی علاقه‌مند به نگارش چه خطی هستید و آیا  رویکرد نوینی در این زمینه داشته‌اید؟

از کودکی به خط نستعلیق علاقه‌مند بودم و تاکنون هم این علاقه را حفظ کرده‌ام و هنوز هم از روی خطوط خوب مشق می‌کنم و این مشق کردن ادامه دارد اما اینکه ابداعی در این زمینه داشته باشم، چون برای خودم این مشق کردن‌ها عادی شده ممکن است تغییرات کمی ایجاد شده باشد و خودم نمی‌دانم.

ایکنا ــ چه آثاری را تاکنون کتابت کرده‌اید؟

آثاری که تاکنون نوشته‌ام سفارش‌های چاپخانه‌ها و جزوات کوچک و بزرگ مذهبی و ادبی بوده که در دسترس خودم نیست. همچنین کتابت کتاب‌های درسی و سفارش‌های دیگر برایم تجربیاتی ایجاد کرد اما دو قرآنی که توفیق پیدا کردم به خط نسخ و با ترجمه زیرنویس بنویسم. خط نسخ را از کسی تعلیم نگرفته‌ام و هرچه هست ارثی است و سعی کردم از تجربیاتم در این زمینه استفاده کنم که یک‌جور نیستند و باهم متفاوت‌اند. فقط سعی کردم خواندن آن‌ها برای عموم مردم بی‌پیرایه و آسان باشد. برای ترجمه هم از ترجمه مرحوم الهی قمشه‌ای استفاده کردم و که به صورت زیرنویس با قلم نمره یک و یک دوم که نازک‌ترین نوع قلم معروف به فرانسه تقریباً به خط تحریری نوشته‌ام. (قلم موسوم به  فرانسه که در قدیم قبل از اینکه خودنویس رایج شود از سوی مرحوم میرزای کلهر از خوشنویسان به نام زمان ناصرالدین شاه طراحی شده و در فرانسه تولید شده است و به این جهت به قلم فرانسه معروف است و از نمره یک دوم، یک، دو و سه داشته که در حال حاضر ممکن است در بعضی از دفاتر اسناد برای نوشتن اسناد و قباله‌ها استفاده شود.

ایکنا ــ قرآن آخری را که کتابت کرده‌اید چه ویژگی‌ای دارد و نگارش آن چند سال طول کشیده است؟

این قرآن به خط نستعلیق نگاشته شده است. خط نستعلیق مخصوص کلمات فارسی است، زیرا حداکثر 5 یا 6 حرف را شامل می‌شود اما کلمات عربی و به خصوص در قرآن کریم گاهی بیش از 6 تا 12 حرف دارد که باید سرهم و وصل به هم نوشته شود، به اضافه ‌اینکه اعراب‌ و سایر علامات کلمات قرآن کریم سبب تغییر در خط نستعلیق می‌شود، حروف و کلمات از حد معمول در ترکیب ایجاد اشکال و نقص می‌کند. بنابراین به  پیروی از استادم که برای اولین بار موفق شده بود دو بار قرآن کامل را به خط نستعلیق بنویسد من هم همین روش را پیشه کردم و در نگارش ایشان دقیق شدم و از دیگران هم شنیدم و به این نتیجه رسیدم که با توجه به نکاتی که عرض شد ایشان خط جدیدی از درون خط نستعلیق استخراج و طراحی کرده‌اند و در نهایت زیبایی نوشته‌اند و در نتیجه تعلیم نوشتن قرآن کریم به خط نستعلیق هم از ایشان به یادگار مانده است و بنده هم ضمن پیروی از استاد و تغییر صرف نظر از هنر کامل که مخصوص استاد مسلم استاد حسین میرخانی است، توجه به خوانا بودن آیات کرده‌ام و به همان شیوه دو قرآن قبلی به خط نسخ رعایت و سعی کردم که خواندن آن آسان‌تر باشد.

لازم است توضیح دهم که آیه 282 سوره بقره از قرآن معروف عثمان طه که یک صفحه کامل شده در خط نستعلیق هم صفحات این قرآن معروف را با آیه 282 در نظر گرفته و بقیه صفحات را با این قرآن معروف مطابقت و الگو قرار داده‌اند و به جهت هماهنگ شدن صفحات از رسم‌الخط نسخ معروف به عثمان طه به خط نستعلیق به آیه 282 سوره بقره 2 سطر که دو آیه کامل هم هست آیه 280 و 281 را اضافه کرده‌ام و الگوی بقیه صفحات قراردادم البته با مراعات هر صفحه از ابتدای آیه شروع و در انتهای صفحه با ختم آیه باشد و همین تغییر موجب شده که برای هر صفحه طراحی جداگانه‌ای داشته باشم، بویژه که دو روی صفحات را نوشته‌ام که ضمن اینکه توفیق چاپ میسر شود، خودش هم بعد از صحافی یک قران مستقل خطی باشد و البته تا چه حد قبول افتد. 

ایکنا ــ میرعماد به عنوان نماد تراز اول خوشنویسی ایران شناخته می‌شود. خط ایشان چه ویژگی‌هایی دارد؟

در این مورد به خصوص باید بگویم، بر بساط نکته دانان خود فروشی شرط نیست/ یا سخن دانسته گو ای مرد عاقل یا خموش. بنابراین به عجز خودم واقفم ولی در حد بضاعت چند کلمه‌ای که حضور ذهن دارم عرض می‌کنم، قبل از میرعماد افراد برجسته‌ای چون سلطانعلی مشهدی و میرعلی هروی برای خط قواعدی وضع کرد‌ه‌اند و رساله نوشته‌اند و بعد از حدود صد سال در عرصه خوشنویسی تحول تازه‌ای به ‌وجود آمد که سرآمد این موج تازه میرعماد بود، او با کمی تغییر در قواعد خط با اجرای تام و تمام و با هنرمندی خاصش در عصر خود و تا صدها سال مکتب و شیوه ایشان رایج بوده و هست و با ظرافت و هنرمندی بی‌نظیر خود خط نستعلیق را به اوج اعلا و اعتلا رساند. به همین دلیل نام و عنوان میرعماد برای همیشه در تاریخ جریان دارد.

یکی دیگر از خوشنویسان به‌ نام میرزای کلهر است که به ضرورت زمان (در عهد ناصرالدین شاه قاجار) که چاپ سنگی اختراع و متداول شد، سنت‌شکنی کرد و آن ظرافتی را که خط زیبای میرعماد و پیروانش می‌نوشتند و توانایی چاپ شدن را نداشته، استاد میرزای کلهر آن ظرافتی که در خط بود با حفظ قواعد کلمات و بر حسب ضرورت حروف و کلمات را کمی چاق‌تر و کشیده‌ها را کوتاه‌تر نوشته که با چاپ سنگی هم آهنگ باشد. بنابراین تحول دیگری ایجاد شده و همچنین استاد حسین میرخانی در تعلیم خوشنویسی سنت شکنی کرده و کار تعلیم خط را که در طولانی مدت میسر بود به شیوه خاص خود تغییر داده و مدت یادگیری را به حداقل رساند که الان هم به همان طریق اجرا می‌شود ضمناً بعد از میرزای کلهر به واسطه‌هایی به برادران میرخانی و سایرین رسیده و به ظرافت و هنرمندی مخصوص هرکدام مورد توجه نسل معاصر واقع شده است. ناگفته نماند که امروزه با پیشرفت صنعت چاپ و انتشار، خطوط ظریفی که بود و در حال حاضر هم نوشته می‌شود و برای چاپ و انتشار اشکالی ایجاد نمی‌شود. 

ایکنا ــ برای آموزش خوشنویسی چه باید کرد؟

به‌ نظر اینجانب هنر خط تا حدودی اشاعه و توسعه پیدا کرده است و گذشتگان حتی کسانی که سواد خواندن و نوشتن داشتند و نسبتاً باسواد بودند خط معمولی و نامه‌نگاریشان را خوب می‌نوشتند ولی امروزه اکثر باسوادها دست خطشان ناخوانا و تقریباً مبتدی است. البته کلاس‌هایی با عنوان آموزش خط تحریری برای خوش خط شدن دایر شده و مورد استقبال هم قرار گرفته است.

اما اگر این امر را بررسی کنیم باید این آموزش از پایه شروع شود، یعنی از دوره ابتدایی در کتاب‌های درسی‌شان صفحه‌ای به امر خوشنویسی به صورت خیلی ساده و در حد و اندازه کودک با مداد اختصاص داده شود و کلمات و عبارات متناسب و یکدست باشد و ضمناً به نظر بنده ضروری است از همان کلاس اول طرز صحیح به‌ دست گرفتن مداد را به کودکانمان بیاموزیم. بنابراین اگر بخواهیم صفحه‌ای از کتاب به عنوان «چگونه خوش خط بشویم» در نظر گرفته شود و در امتحانات هم نمره قبولی داشته باشد، همین رویه باید تا دوره دبیرستان ادامه پیدا کند. البته پس از خوش خط شدن ممکن است بعضی‌ها علاقه‌مند شوند و خوشنویس هم شوند که کلاس‌های خوشنویسی همیشه وجود دارد که در آن‌ها به علاقه‌مندان تعلیم داده می‌شود. 

آرزوی استاد میرخانی در زمینه ترویج خوشنویسی در مدارس با توجه به سابقه دیرینه این امر در کشور قابل دستیابی است و شاید با نگاه تازه‌ای به شیوه آموزش در مدارس بتوان این امر را دوباره احیا کرد و در کنار تعلیم دروس آموزشی مهارت‌های هنری و حس زیبایی کودکان را هم پرورش داد.

گزارش تصویری این دیدار را اینجا ببینید.

گفت‌وگو از مینا حیدری

انتهای پیام