جایگاه همسایه بد از دیدگاه قرآن و روایات
یکی از اخلاق ناپسندی که پیشوایان دین همواره از آن نهی می کردند، آزار دادن همسایه است. نقل شده است که مردی به محضر امام صادق(ع) رفت و از همسایه خود شکایت کرد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) شفقنا نوشت: مردی از انصار خدمت پیامبر خدا عرض کرد: من از قبیله بنی فلان خانه ای خریده ام و نزدیکترین همسایه ام، کسی است که امیدی به خیر و خوبی اش ندارم و از بدی اش در امان نیستم. پس، پیامبرخدا به علی(ع) و سلمان و ابوذر و یکی دیگر که فراموش کرده ام و فکر می کنم مقداد باشد[۱]، دستور داد به مسجد بروند و با صدای بلند فریاد بزنند: «لا ایمانَ لِمَنْ لَمْ یَأمَنْ جارُهُ بوِائقَهُ؛ ایمان ندارد هر آن کس که همسایه اش از شرّ او در امان نباشد. » آنان سه بار این سخن را اعلام کردند.[۲]
این نوع برخورد پیامبر با شخص همسایه آزار، شدت زشتی این اخلاق ناپسند را نشان می دهد.
در روایت دیگری، پیامبر اکرم(ص) فرمود: «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بالله وَ الیومِ الاخِرِ فَلایؤْذی جارَهُ؛ هر که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد، همسایه خود را آزار نمی دهد.»[۳]
امام رضا(ع) نیز می فرماید: «لیسَ مِنّا مَن لَم یأمَن جارُهُ بوائِقَهُ؛ از ما نیست کسی که همسایه اش از شرّ او در امان نیست.»[۴]
در روایتی، امام رضا(ع)، شیعه بودن و در مسیر اهل بیت(ع) قرار داشتن را مستلزم آزار نرساندن به همسایه می داند.
همسایه بد، تا جایی زشت شمرده شده که حضرت علی(ع) از آن به عنوان سخت ترین بلا و مصیبت یاد می کند: «جارُ السُّوء اعظمُ الضَّراءِ و اَشَدُّ البَلاءِ؛ همسایه بد، بزرگ ترین رنج و سخت ترین بلا و مصیبت است.»[۵]
باز در نکوهش همسایه بد، از لقمان نقل کرده اند که فرمود: «من صخره های بزرگ و آهن و هر بارِ سنگینی را به دوش کشیدم، ولی باری سنگین تر از همسایه بد ندیدم.»[۶]
می گویند همسایه بد، رفتارش چون کوره آهنگر است که اگر تو را به شعله خود
نسوزاند، بوی بد دودش در تو اثر کند و رنجت دهد.[۷] اسدی طوسی در این مورد سروده است:
مجویید همسایگی با بدان مدارید افسوس نابخردان
ناپسند بودن همسایگی بد، نزد پیامبر اکرم(ص) تا جایی است که در سفارش خود به علی(ع) می فرماید: «ای علی! چهار چیز است که پشت انسان را می شکند. .. و یکی از آنها همسایه بد است.»[۸]
امام صادق(ع) هم یکی از سه چیزی که زندگی انسان را تیره و تار می سازد، «همسایه بد » معرفی می کند.[۹] به قول عمادالدین نسیمی:
سه عامل است که دل را کند مکدّر و غمگین
بگوش باش که تا بشنوی تو طرفه حکایت
مجاور بدِ ناساز، یار و همره بد بدخو
عیال بد، همه آنها عقوبت است و سیاست
۲) مصداقهای همسایه آزاری
هر چند هرگونه اخلاق و رفتار بد را از مصداقهای همسایه آزاری می توان شمرد، نمونه هایی از همسایه آزاری، در برخی از سخنان معصومان(ع) نقل شده که شایسته تأمل و بررسی است. از جلوه های بدهمسایگی، می توان بدگمانی، ستم، خودخواهی، خیانت به مال و ناموس، دروغگویی، بی شرمی، غیبت و بدگویی کردن، حسادت،چشم و هم چشمی، بی بند و باری، بدزبانی، تجسس، فالگوش بودن، تجمل گرایی و هر اخلاق ناپسند انسانی را برشمرد. با این حال، در برخی روایتها به مواردی چند، به گونه ای خاص اشاره شده که بسیار قابل توجه و تأمّل است. از جمله نقل کرده اند که «روزی اصحاب پیامبر اکرم(ص) به ایشان عرض کردند: فلان زن روزها روزه دار است و شبها را به عبادت می گذراند، در ضمن صدقه هم می دهد، ولی به زبان، همسایه را می آزارد. رسول اکرم(ص) فرمود: چیزی برای آن زن نیست، او اهل جهنم است!»
این روایت بیانگر تأکید و پافشاری اولیای دین به رعایت کردن حقوق و آزار نرساندن به همسایه است، تا جایی که پذیرش اعمال عبادی افراد را در گرو رضایتمندی و آزار ندادن همسایه برشمرده است. پیامبر اکرم(ص) در روایتی می فرماید:
به خدا پناه می برم از همسایه بد، با چشمانش تو را می بیند و دلش مراقب توست، اگر تو را در خوبی و خوشی دید، ناراحت می شود و اگر تو را گرفتار و بد حال دید، خوشحال می شود.[۱۰]
رسو لخدا (ص) همسایه بدخواه و حسود را در این فراز نکوهش کرده است؛ چرا
که نیت بد و قلب بدخواه، عامل بداخلاقی و همسایه آزاری می شود. به همین دلیل، پیامبر، همسایه بد را از مصیبتهای کمرشکن معرفی می کند و می فرماید: «ثَلاثهٌ هُنَّ امُ الفَواقرِ؛ سه چیز در رأس مصیبتهای کمرشکن است.»[۱۱]
آن گاه در معرفی یکی از آن سه چیز، همسایه بد را این گونه معرفی می کند:
… و همسایه ای که چشمانش تو را می پاید و دلش خواهان رسوایی توست، اگر خوبی ببیند، آن را می پوشاند و فاش نمی سازد و اگر بدی ببیند، آن را علنی و همه جا پخش می کند.[۱۲]
در نگاه معصوم(ع) افزون بر نهی از همسایه آزاری، بر تحمل و صبر در برابر آزار همسایگان نیز تأکید شده است. امام کاظم(ع) می فرماید:
«لیسَ حُسْنُ الجَوارِ کَفَّ الأَذی، وَلکِنْ حُسْنُ الجَوارِ الصَّبْرُ عَلی الْأَذی».[۱۳]
حسن همسایگی این نیست که به همسایه آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی آن است که در برابر آزار همسایه شکیبا باشی.
شبیه این روایت در مستدرک الوسائل، از امام علی(ع) نیز نقل شده است. در این کلام، حضرت علی(ع)، همسایگان را در برابر آزار همسایه به خویشتن داری دعوت کرده است، تا ضمن کاهش فاصله ها و تنشها، نوعی امر به معروف نیز صورت گیرد و سبب تغییر در رفتار طرف آزار دهنده شود.
امام علی(ع) در این کلام، هم می خواهد اهمیت و جایگاه همسایه را گوشزد کند و هم زمینه رشد معنوی همسایگان را فراهم سازد. البته این بدین معنا نیست که امام همسایه آزاری را تأیید کرده یا آزار رساندن به دیگران و همسایگان را مجاز شمرده است؛ زیرا روایتهای زیادی وجود دارد که به شدت همسایه آزاری را نفی می کنند.
تحمل آزار همسایه نیز بدین معنا نیست که انسان، مظلوم واقع شود و خود را اسیر بداند، بلکه آن گونه که گفته شد، امام راهکار اصلاحی را تا جایی که زمینه اصلاح طرف مقابل باشد، ارائه می کند و اگر همسایه آزار، از این اخلاق فروتنانه همسایه، سوء استفاده کند، به یقین، باید با آن برخورد کرد. در سیره رسول اکرم(ص) این مطلب نیز بازگو شده است. در اصول کافی نقل شده است که: مردی خدمت رسول اکرم(ص) آمد و از آزار همسایه اش شکایت کرد، حضرت فرمود: «برو تحمل کن. » بار دوم که به شکوه آمد و نالید، پیامبر باز دستور صبر و تحمل داد. آزار همسایه به اوج رسید و خارج از مرز تحمل شد. زمانی که برای سومین بار از همسایه شکایت کرد، حضرت رسول چنین سفارش کرد: «روز جمعه، وقتی مردم به سوی نماز جمعه می روند، وسایل و اسباب خویش را بیرون بریز و در رهگذر مردم قرار بده، تا همه آنان که به نماز می روند، این صحنه را ببینند. وقتی علت را می پرسند، ماجرا را به آنان بگو.» آن مرد به همین صورت عمل کرد. همسایه مردم آزار نیز که آبروی خود را در خطر دید، بی درنگ به سوی او شتافت و با التماس، از او درخواست کرد که اسباب و وسایلش را به خانه برگرداند و قول داد که دیگر همسایه آزاری نکند.[۱۴]
بر این اساس، تحمل آزار همسایه، تا مرحله ای، پسندیده و از نشانه های حسن همسایگی است، ولی هرگاه از حد گذشت، دیگر سکوت و تحمل جایی ندارد و باید با شدت بیشتری امر به معروف کرد…
۳) آثار همسایه آزاری
همسایه آزاری، از امور نکوهش شده ای است که نتیجه اش، تحقیر، نفرین و سرزنش است. اگر خوش همسایگی سبب زیاد شدن روزی، آبادانی شهر و طولانی شدن عمر می شود، در جهت مخالف آن، همسایه آزاری فقر و خواری را به همراه دارد.
پس همانگونه که رشد معنوی در گرو خوش همسایگی است، در مقابل آن، بدبختی و افتادن به پرتگاه گناه، دوری از اهل بیت(ع)، گرفتاری در آتش جهنم، قبول نشدن اعمال و عبادات و نزول بلا از ثمره های همسایه آزاری است که در روایات بدان اشاره شده است.
پی نوشت ها
[۱] . این فراموشی از راوی، یعنی عمرو بن عکرمه است.
[۲] . میزان الحکمه، ج ۲، ص ۹۱۸؛ محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۲ ه .ق، چ ۵، ج ۸، ص ۴۸ ۷ ، ح ۱۱.
[۳] . اصول کافی، ج ۲، ص ۶۶ ۷ ، ح ۶.
[۴] . شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، تحقیق: سید مهدی حسینی لاجوردی، تهران، مکتبه جهان، ج ۲، ص ۲۴، ح ۲.
[۵] . غررالحکم و دررالکلم (تک جلدی)، ص ۴۳۶.
[۶] . همان.
[۷] . «در سایه همسایه»، نشریه پیام زن، ش ۸۰ ، ص ۷۲ .
[۸] . الخصال، ص ۲۰۶ ، ح ۲۴
[۹] . تحف العقول، ص ۳۰۷.
[۱۰] . اصول کافی، ج ۲، ص ۶۶۹، ح ۱۶
[۱۱] . میزان الحکمه، ص ۹۱۸
[۱۲] . همان.
[۱۳] . کافی، ج ۲، ص ۶۶ ۷ ، ح ۹.
[۱۴] . همان، ج ۲، ص ۶۶۸.
این نوع برخورد پیامبر با شخص همسایه آزار، شدت زشتی این اخلاق ناپسند را نشان می دهد.
در روایت دیگری، پیامبر اکرم(ص) فرمود: «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بالله وَ الیومِ الاخِرِ فَلایؤْذی جارَهُ؛ هر که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد، همسایه خود را آزار نمی دهد.»[۳]
امام رضا(ع) نیز می فرماید: «لیسَ مِنّا مَن لَم یأمَن جارُهُ بوائِقَهُ؛ از ما نیست کسی که همسایه اش از شرّ او در امان نیست.»[۴]
در روایتی، امام رضا(ع)، شیعه بودن و در مسیر اهل بیت(ع) قرار داشتن را مستلزم آزار نرساندن به همسایه می داند.
همسایه بد، تا جایی زشت شمرده شده که حضرت علی(ع) از آن به عنوان سخت ترین بلا و مصیبت یاد می کند: «جارُ السُّوء اعظمُ الضَّراءِ و اَشَدُّ البَلاءِ؛ همسایه بد، بزرگ ترین رنج و سخت ترین بلا و مصیبت است.»[۵]
باز در نکوهش همسایه بد، از لقمان نقل کرده اند که فرمود: «من صخره های بزرگ و آهن و هر بارِ سنگینی را به دوش کشیدم، ولی باری سنگین تر از همسایه بد ندیدم.»[۶]
می گویند همسایه بد، رفتارش چون کوره آهنگر است که اگر تو را به شعله خود
نسوزاند، بوی بد دودش در تو اثر کند و رنجت دهد.[۷] اسدی طوسی در این مورد سروده است:
مجویید همسایگی با بدان مدارید افسوس نابخردان
ناپسند بودن همسایگی بد، نزد پیامبر اکرم(ص) تا جایی است که در سفارش خود به علی(ع) می فرماید: «ای علی! چهار چیز است که پشت انسان را می شکند. .. و یکی از آنها همسایه بد است.»[۸]
امام صادق(ع) هم یکی از سه چیزی که زندگی انسان را تیره و تار می سازد، «همسایه بد » معرفی می کند.[۹] به قول عمادالدین نسیمی:
سه عامل است که دل را کند مکدّر و غمگین
بگوش باش که تا بشنوی تو طرفه حکایت
مجاور بدِ ناساز، یار و همره بد بدخو
عیال بد، همه آنها عقوبت است و سیاست
۲) مصداقهای همسایه آزاری
هر چند هرگونه اخلاق و رفتار بد را از مصداقهای همسایه آزاری می توان شمرد، نمونه هایی از همسایه آزاری، در برخی از سخنان معصومان(ع) نقل شده که شایسته تأمل و بررسی است. از جلوه های بدهمسایگی، می توان بدگمانی، ستم، خودخواهی، خیانت به مال و ناموس، دروغگویی، بی شرمی، غیبت و بدگویی کردن، حسادت،چشم و هم چشمی، بی بند و باری، بدزبانی، تجسس، فالگوش بودن، تجمل گرایی و هر اخلاق ناپسند انسانی را برشمرد. با این حال، در برخی روایتها به مواردی چند، به گونه ای خاص اشاره شده که بسیار قابل توجه و تأمّل است. از جمله نقل کرده اند که «روزی اصحاب پیامبر اکرم(ص) به ایشان عرض کردند: فلان زن روزها روزه دار است و شبها را به عبادت می گذراند، در ضمن صدقه هم می دهد، ولی به زبان، همسایه را می آزارد. رسول اکرم(ص) فرمود: چیزی برای آن زن نیست، او اهل جهنم است!»
این روایت بیانگر تأکید و پافشاری اولیای دین به رعایت کردن حقوق و آزار نرساندن به همسایه است، تا جایی که پذیرش اعمال عبادی افراد را در گرو رضایتمندی و آزار ندادن همسایه برشمرده است. پیامبر اکرم(ص) در روایتی می فرماید:
به خدا پناه می برم از همسایه بد، با چشمانش تو را می بیند و دلش مراقب توست، اگر تو را در خوبی و خوشی دید، ناراحت می شود و اگر تو را گرفتار و بد حال دید، خوشحال می شود.[۱۰]
رسو لخدا (ص) همسایه بدخواه و حسود را در این فراز نکوهش کرده است؛ چرا
که نیت بد و قلب بدخواه، عامل بداخلاقی و همسایه آزاری می شود. به همین دلیل، پیامبر، همسایه بد را از مصیبتهای کمرشکن معرفی می کند و می فرماید: «ثَلاثهٌ هُنَّ امُ الفَواقرِ؛ سه چیز در رأس مصیبتهای کمرشکن است.»[۱۱]
آن گاه در معرفی یکی از آن سه چیز، همسایه بد را این گونه معرفی می کند:
… و همسایه ای که چشمانش تو را می پاید و دلش خواهان رسوایی توست، اگر خوبی ببیند، آن را می پوشاند و فاش نمی سازد و اگر بدی ببیند، آن را علنی و همه جا پخش می کند.[۱۲]
در نگاه معصوم(ع) افزون بر نهی از همسایه آزاری، بر تحمل و صبر در برابر آزار همسایگان نیز تأکید شده است. امام کاظم(ع) می فرماید:
«لیسَ حُسْنُ الجَوارِ کَفَّ الأَذی، وَلکِنْ حُسْنُ الجَوارِ الصَّبْرُ عَلی الْأَذی».[۱۳]
حسن همسایگی این نیست که به همسایه آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی آن است که در برابر آزار همسایه شکیبا باشی.
شبیه این روایت در مستدرک الوسائل، از امام علی(ع) نیز نقل شده است. در این کلام، حضرت علی(ع)، همسایگان را در برابر آزار همسایه به خویشتن داری دعوت کرده است، تا ضمن کاهش فاصله ها و تنشها، نوعی امر به معروف نیز صورت گیرد و سبب تغییر در رفتار طرف آزار دهنده شود.
امام علی(ع) در این کلام، هم می خواهد اهمیت و جایگاه همسایه را گوشزد کند و هم زمینه رشد معنوی همسایگان را فراهم سازد. البته این بدین معنا نیست که امام همسایه آزاری را تأیید کرده یا آزار رساندن به دیگران و همسایگان را مجاز شمرده است؛ زیرا روایتهای زیادی وجود دارد که به شدت همسایه آزاری را نفی می کنند.
تحمل آزار همسایه نیز بدین معنا نیست که انسان، مظلوم واقع شود و خود را اسیر بداند، بلکه آن گونه که گفته شد، امام راهکار اصلاحی را تا جایی که زمینه اصلاح طرف مقابل باشد، ارائه می کند و اگر همسایه آزار، از این اخلاق فروتنانه همسایه، سوء استفاده کند، به یقین، باید با آن برخورد کرد. در سیره رسول اکرم(ص) این مطلب نیز بازگو شده است. در اصول کافی نقل شده است که: مردی خدمت رسول اکرم(ص) آمد و از آزار همسایه اش شکایت کرد، حضرت فرمود: «برو تحمل کن. » بار دوم که به شکوه آمد و نالید، پیامبر باز دستور صبر و تحمل داد. آزار همسایه به اوج رسید و خارج از مرز تحمل شد. زمانی که برای سومین بار از همسایه شکایت کرد، حضرت رسول چنین سفارش کرد: «روز جمعه، وقتی مردم به سوی نماز جمعه می روند، وسایل و اسباب خویش را بیرون بریز و در رهگذر مردم قرار بده، تا همه آنان که به نماز می روند، این صحنه را ببینند. وقتی علت را می پرسند، ماجرا را به آنان بگو.» آن مرد به همین صورت عمل کرد. همسایه مردم آزار نیز که آبروی خود را در خطر دید، بی درنگ به سوی او شتافت و با التماس، از او درخواست کرد که اسباب و وسایلش را به خانه برگرداند و قول داد که دیگر همسایه آزاری نکند.[۱۴]
بر این اساس، تحمل آزار همسایه، تا مرحله ای، پسندیده و از نشانه های حسن همسایگی است، ولی هرگاه از حد گذشت، دیگر سکوت و تحمل جایی ندارد و باید با شدت بیشتری امر به معروف کرد…
۳) آثار همسایه آزاری
همسایه آزاری، از امور نکوهش شده ای است که نتیجه اش، تحقیر، نفرین و سرزنش است. اگر خوش همسایگی سبب زیاد شدن روزی، آبادانی شهر و طولانی شدن عمر می شود، در جهت مخالف آن، همسایه آزاری فقر و خواری را به همراه دارد.
پس همانگونه که رشد معنوی در گرو خوش همسایگی است، در مقابل آن، بدبختی و افتادن به پرتگاه گناه، دوری از اهل بیت(ع)، گرفتاری در آتش جهنم، قبول نشدن اعمال و عبادات و نزول بلا از ثمره های همسایه آزاری است که در روایات بدان اشاره شده است.
پی نوشت ها
[۱] . این فراموشی از راوی، یعنی عمرو بن عکرمه است.
[۲] . میزان الحکمه، ج ۲، ص ۹۱۸؛ محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۲ ه .ق، چ ۵، ج ۸، ص ۴۸ ۷ ، ح ۱۱.
[۳] . اصول کافی، ج ۲، ص ۶۶ ۷ ، ح ۶.
[۴] . شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، تحقیق: سید مهدی حسینی لاجوردی، تهران، مکتبه جهان، ج ۲، ص ۲۴، ح ۲.
[۵] . غررالحکم و دررالکلم (تک جلدی)، ص ۴۳۶.
[۶] . همان.
[۷] . «در سایه همسایه»، نشریه پیام زن، ش ۸۰ ، ص ۷۲ .
[۸] . الخصال، ص ۲۰۶ ، ح ۲۴
[۹] . تحف العقول، ص ۳۰۷.
[۱۰] . اصول کافی، ج ۲، ص ۶۶۹، ح ۱۶
[۱۱] . میزان الحکمه، ص ۹۱۸
[۱۲] . همان.
[۱۳] . کافی، ج ۲، ص ۶۶ ۷ ، ح ۹.
[۱۴] . همان، ج ۲، ص ۶۶۸.
