جامعه اسلامی در اندیشه رهبر انقلاب همانند اعضای بدن است

به گزارش ایکنا، نشست «رویکرد، روش و قواعد تفسیر و تدبر قرآن در اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای» شامگاه چهارشنبه، 25 فروردین‌ماه با حضور حجج اسلام علی خیاط، و جواد ایروانی، از اساتید دانشگاه علوم اسلامی رضوی برگزار شد.

حجت‌الاسلام خیاط در این نشست گفت: آنچه به عنوان تفسیر رسمی از رهبری در اختیار ماست تفسیر سوره مبارکه توبه است که قبل از انقلاب نوشته شده است گرچه بیانات و مواضع ایشان مملو از استنادات قرآنی است.

وی افزود: این کتاب ارزشمند برای نخستین بار در یک جلد ۸۰۰ صفحه‌ای از آثار و دست‌نوشته‌های تدریس رهبری فرزانه نظام در سال‌های ۵۰ تا ۵۱ با تلاش جمعی از فضلا و اساتید و چند مرحله ویراستاری، تصحیح و  تشخیص منابع، منتشر شده و در دسترس دانشجویان، دانش‌پژوهان، طلاب و اساتید قرار گرفته است. 

وی اضافه کرد: سلسله جلسات تفسیر قرآن کریم از سوی مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله‌ خامنه‌ای از پاییز سال ۱۳۵۰ در مدرسه‌ میرزاجعفر مشهد شروع شد و بعدها در مسجدی در پایین خیابان و سپس مسجد قبله ادامه یافت.

خیاط با اشاره به برخی ویژگی‌های این تفسیر بیان کرد: یکی از ویژگی‌های این تفسیر پرداختن به ابعاد و روابط اجتماعی در جامعه اسلامی است؛ مثلا در آیه 71 این سوره «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» در وصف مؤمنان فرموده است، بعضهم اولیاء بعض، ایشان معتقدند که جامعه مؤمنان به اعضای بدن آدمی تشبیه شده است؛ یعنی فقط این طور نیست که معده و چشم و گوش در کنار هم باشند، بلکه هماهنگی هم باید میان اعضاء وجود داشته باشد.

جامعه مؤمنان صف واحد هستند

وی افزود: از منظر ایشان، وقتی معده حرکتی کند اعضای دیگر هم عکس‌العمل نشان می‌دهند، وقتی انسان ترشی یا شیرینی می‌خورد معده هم فعل و انفعلاتی دارد. در صفوف مؤمنان هم مطلب از این قرار است، یعنی حرکات آنها متناسب با یکدیگر است و کار هر مؤمن به اندازه نیاز سایرین است. معنای وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ هم این است که مؤمنین علاوه بر محبت و نصرت، متحد هم هستند که از آن  به صف واحد تعبیر می‌کنیم.

استاد دانشگاه علوم اسلامی رضوی با بیان اینکه بیش از 24 مورد از این تمثیل‌ها در سراسر تفسیر بهره برده‌اند، اضافه کرد: یکی از مباحث جالب دیگر ایشان در تفسیر توبه اشاره به بحث کنز و انفاقات مالی است؛ به این مناسبت به تاریخچه خرید و فروش جنس با طلا پرداخته‌اند و در بحث کنز می‌فرمایند که ملاک حرمت کنز نه پنهان نمودن بلکه انحصارگرایی در مصرف و جلوگیری از به جریان انداختن پول است.

خیاط ادامه داد: به تعبیر ایشان مراد از کنز یعنی ویژه‌خواری است که مردود می‌دانند نه اینکه کسی اموالش را پنهان کند؛ پنهان بکند و نکند، به هر شکلی از آن استفاده نکرده یا استفاده اختصاصی کند، مشمول یکنزون الذهب و الفضه و عذاب جهنم است. ایشان همچنین در بحث آیه 103 در تشریح انفاقات مالی همچون تزکیه و تطهیر به نقد مکتب سرمایه‌داری پرداخته‌اند و صدقه را باعث نزکیه و تطهیر فرد و جامعه می‌دانند. 

احکام قرآنی تابع مفاسد و مصالح

خیاط بیان کرد: رهبر انقلاب مباحث جامعه‌شناختی روایات فضیلت سور و تحلیل فلسفه احکام قرآنی را هم در این تفسیر بیان می‌کنند؛ نزدیک 12 مورد در این تفسیر بیان کرده‌اند احکام قرآنی تابع مصالح و مفاسد واقعی است که برخی را خود قرآن بیان کرده یعنی هر جا قرآن حکمی بیان کرده فلسفه آن را هم بیان کرده است تا در ذهن‌ها قرار بگیرد.

وی تصریح کرد: مثلا در تفسیر آیه17 «مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِينَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ» ساختن مساجد از سوی مشرکان ممنوع شده است، سر و رمز آن این است که اینها این کار یعنی ساخت و آبادانی مساجد را نوعی امتیاز ویژه متأثر از نژاد و خون برتر می‌دانستند، و در خدمت کفر خود به کار می‌بردند در حالی که آبادانی مساجد برای ابراز علاقه به خدا و عبادت  و گسترش توحید است.

نوآوری در قواعد تفسیری رهبری

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین جواد ایروانی گفت: در چند دهه قبل ایشان به نکاتی در مورد مبانی و قواعد اشاره کرده‌اند که جنبه نوآوری دارد و قابل توجه است، البته بعضاً خلاف مشهور ولی درست است. در دو سه دهه اخیر کتبی در مورد قواعد و روش تفسیر نوشته شده است ولی طرح این مطالب در آن زمان بسیار مهم است.

ایروانی بیان کرد: یکی از قواعد تفسیری که مفسر باید از قبل آن را به قاعده منقح بکند این است که آیا کلمه و جمله در قرآن می‌تواند به دو معنای متفاوت و یا بیشتر باشد؟ یعنی جایی که لفظ بیش از دو معنا داشته باشد محل بحث است؛ ایشان معتقدند که در اینجا دو صورت دارد، اول اینکه آن دو معنا و یا بیشتر با هم سازگار و قابل جمع باشند که نظر ایشان آن است که اشکالی ندارد لفظ بر دو معنا یا بیشتر حمل شود.

ایروانی بیان کرد: صورت دوم آن است که دو معنا سازگار نباشند، لذا باید یک معنای مد نظر قرار بگیرد؛ مثلا در آیه 90 این سوره «وَجَاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ؛ معذرون می‌تواند برای دو گروه به کار رود، گروهی که واقعا عذری دارند و از پیامبر برای ترک جهاد اذن می‌گیرند و دیگری کسانی که بهانه می‌آورند و برای فرار از جهاد در خانه می‌مانند. 

استاد دانشگاه علوم اسلامی رضوی ادامه داد: در آیه 91 این سوره هم در تعبیر ما علی المحسنین من سبیل، عمدتاً فقها از آن برای قاعده احسان استفاده کرده‌اند ولی از دید رهبر انقلاب، سیاق آیه این را نشان نمی‌دهد.