گام‌های نخستین برای درک عظمت الهی

به گزارش ایکنا؛ جلسه شرح دعای سحر حجت‌الاسلام والمسلمین سروش محلاتی، شب گذشته، 16 اردیبهشت‌ماه، برگزار شد. متن جلسه در ادامه از نظر می‌گذرد؛

تاکنون در جلسات گذشته سه فراز از دعای سحر مورد صحبت قرار گرفت؛ فراز اول بر محور بهای الهی بود، فراز دوم بر محور جمال الهی و فراز سوم بر محور جلال. امشب درباره فراز چهارم صحبت می‌کنیم؛ یعنی عظمت الهی. سؤال و درخواست، درخواست از عظمت الهی است یا بالاترین عظمت الهی.

کسانی که کمابیش با معارف اسلامی آشنا هستند، توجه دارند که در میان اذکار و ادعیه نام «العظیم» کاربرد زیادی دارد. در نماز یکی از اذکاری که داریم و معمولاً در رکوع این ذکر را به کار می‌بریم «سُبْحانَ رَبِّی العَظِیمِ وَبِحَمْدِهِ» است؛ یعنی پروردگار خود را با عظیم می‌ستاییم. در سجده می‌گوییم «سُبْحانَ رَبِّی الأعْلَی وَ بِحَمْدِهِ» که در مسئله علوّ این ذکر را توضیح خواهم داد. در همین ادعیه ماه مبارک رمضان، دعای بعد از نماز «یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ» است؛ یعنی خدا را با نام عظیم می‌خوانیم. در دعاهای دیگر هم توجه به عظمت الهی فراوان است. در دعای کمیل هم با رحمت شروع می‌شود، ولی در ادامه خداوند را به عظمتش می‌خوانیم.

موضوع عظمت در این متون فراوان تکرار شده است. ما چه درک و دریافتی از عظمت الهی داریم و چه تصوری از این مفهوم پیدا می‌کنیم. انسان به طور کلی ادراکات و معلوماتش از محسوسات آغاز می‌شود و با مقایسه بین پدیده‌های حسی، برخی را نسبت به برخی در مقایسه، کوچک و برخی را بزرگ یا بزرگتر می‌بیند. این اولین درکی است که در پدیده‌های محسوس و مادی از بزرگی برای ما انسان‌ها پیدا می‌شود، ولی بعداً این وصف بزرگی را در امور غیرمادی و غیرمحسوس هم به کار می‌بریم. کمااینکه در قرآن کریم اخلاق پیغمبر(ص) توصیف به عظیم شده است. پس این بزرگی را وصف برای امور معنوی هم قرار می‌دهیم.

تا اینجا موضوع برای ما روشن است، ولی وقتی عظمت را به عنوان یک توصیف برای حق تعالی در نظر می‌گیریم و خداوند را عظیم می‌شماریم اینجا عظمت را چگونه درک می‌کنیم؟ یعنی در خصوص حق تعالی عظمت برای ما چگونه قابل درک است. گام‌هایی را برای فهم عظمت الهی می‌توان برداشت. گام‌هایی که ابتدایی است، اما می‌تواند برای فهم مسئله برای ما مفید باشد. یک عظمت در افعال الهی است، یک عظمت در صفات الهی است و یک عظمت در ذات ربوبی است. برای فهم عظمت الهی باید عظمت را از فعل خداوند آغاز کرد. به این معنا که عظمت حق‌تعالی را در افعال او، در مخلوقات او دید و تماشا کرد. این گام نخست است. بعد می‌توان به مفهوم عظمت در اوصاف الهی هم راه پیدا کرد.

عظمت در افعال الهی، یعنی در این جهان هستی می‌توانیم عظمت را در این نظام آفرینش درک کنیم؟ تردیدی نیست، یکی از ویژگی‌های بهت‌آور در این نظام خلقت مسئله عظمت و بزرگی است که انسان درک می‌کند. با دو نگاه این عظمت را می‌توان درک کرد. نگاه اول نگاه در سطح است، نگاه افقی است که در این نظام خلقت چه می‌گذرد و این نظام تا کجا گستردگی دارد و پهناور است. نگاه دوم نگاه در عمق است. اگر انسان در یک ذره خیره شود و آنجا عظمت الهی را ببینید.

نگاه اول عظمت در گستردگی است. در این زمینه مطالعات فراوانی برای شناخت این جهان انجام شده است. مطالعات زیادی مثلاً در موضوع کهکشان‌ها انجام گرفته است. ما در یک کهکشان زندگی می‌کنیم. منظومه شمسی در یک کهکشان است، ولی کهکشان‌های فراوانی وجود دارد. هنوز معلوم نیست آگاهی بشر درباره این موضوع چقدر گسترش پیدا کرده است و نسبت بین آنچه می‌دانیم و آنچه نمی‌دانیم چقدر است. همان مقدر که بشر توانسته است به کمک علم و تجربه به دست بیاورد و بشناسد واقعاً بهت‌آور است. فاصله دورترین کهکشان با زمین ما بر حسب آنچه برآورد شده است سی و دو میلیارد سال نوری است. ما در چه دنیایی زندگی می‌کنیم؟ گستردگی و پهناوری نظام خلقت تا کجاست؟ معنای این جمله که فاصله ما با کهکشانی سی و دو میلیارد سال نوری است این است که اگر انسان از کره زمین حرکت کند برای اینکه به آن کهکشان برسد با فرض اینکه سرعت ما مانند سرعت نور باشد اگر امروز از زمین حرکت کنیم سی و دو میلیارد سال طول می‌کشد به آنجا برسیم. تازه با توجه به اینکه خود کهکشان‌ها هم در حال گسترش هستند؛ یعنی ما آن گسترش را بعد از این زمان در نظر نگرفتیم.

این نگاه در سطح است. یک نگاه هم نگاه در عمق است. کاری نداریم نظام آفرینش تا کجاست. کافی است در همین قلمرو زندگی خودمان تأمل کنیم و موجودات پیرامون خودمان را شناسایی کنیم. دنبال کهکشان نرویم دنبال موجودات کوچک و ریز برویم. اینها هم می‌توانند عظمت الهی را به نمایش بگذارند. مثلاً در دنیای مورچه‌ها چه می‌گذرد. امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه خطبه‌ای درباره مورچگان دارند و عجایبی که در خلقت مورچه وجود دارد بیان می‌فرمایند.