چه کسانی باید دورترین افراد به حاکم باشند؟

 

در ادامه بازخوانی نامه امیرالمؤمنین(ع) به این بخش می‌رسیم که حضرت خطاب به مالک اشتر می‌فرمایند: «وَلْيَکُنْ أَبْعَدَ رَعِيَّتِکَ مِنْکَ وَأَشْنَأَهُمْ عِنْدَکَ، أَطْلَبُهُمْ لِمَعَائِبِ النَّاسِ فَإِنَّ فِي النَّاسِ عُيُوباً الْوَالِي أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا فَلاَ تَکْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْکَ مِنْهَا فَإِنَّمَا عَلَيْکَ تَطْهِيرُ مَا ظَهَرَ لَکَ وَاللهُ يَحْکُمُ عَلَى مَا غَابَ عَنْکَ» یعنی دورترین افراد را نسبت به خودت کسانی قرار بده که اصرار دارند از مردم عیب‌جویی کنند. چراکه همه مردم دارای عیب هستند. ما معتقدیم در جهان هستی غیر از چهارده معصوم کسی بدون عیب نیست لذا کسی که حاکم است سزاوار است این عیوب را بپوشاند. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند تلاش کن عیب‌های مردم را بپوشانی و مبادا عیب‌های مردم را آشکار کنی. وظیفه تو این است که حتی آنهایی که آشکار شده را تطهیر کنی و خداوند درباره آن چیزهایی که پنهان است داوری می‌کند. لذا تو نباید نسبت به آنها حساسیت به خرج دهی.

حضرت می‌فرمایند: «فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ يَسْتُرِ اللهُ مِنْکَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِيَّتِکَ أَطْلِقْ عَنِ النَّاسِ عُقْدَةَ کُلِّ حِقْد  وَاقْطَعْ عَنْکَ سَبَبَ کُلِّ وِتْر، وَتَغَابَ عَنْ کُلِّ مَا لاَ يَضِحُ لَکَ، وَلاَ تَعْجَلَنَّ إِلَى تَصْدِيقِ سَاعٍ، فَإِنَّ السَّاعِيَ غَاشٌّ وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِينَ» یعنی تا آنجایی که امکان دارد عیب‌هایی که مردم علاقه‌ای به آشکار شدن آن ندارند را بپوشان و ان‌شاءالله خداوند هم عیب‌های تو را خواهد پوشاند و آبروی تو را در نزد مردم حفظ خواهد کرد. سعی کن تمامی عقده‌ها و کینه‌هایی که از مردم در دل داری از دل بیرون کنی. در چیزی که برای تو آشکار نشده سعی کن خودت را به تغافل بزنی و نادیده بگیری. همچنین وقتی کسی برای تو خبرچینی کرد و بدی دیگران را گفت در قضاوت عجله نکن چراکه آن شخصی که خبرچینی می‌کند خیانتکار است؛ هر چند در لباس یک شخص دلسوز صحبت می‌کند.

 

در توضیح این سخنان باید گفت که برخی افراد عیوب دیگران را بیان می‌کنند و اگر این عیوب برملا شود آن فرد هم از چشم شنونده می‌افتد و ممکن است نوعی کینه و ناراحتی نسبت به آن فرد پیدا کنیم. اما امیرالمؤمنین(ع) این نامه را به مالک اشتر به عنوان یک زمامدار نوشته و هدف از این سخنان نیز صرفاً بیانات اخلاقی نیست بلکه مسائلی را مطرح می‌کند که برای حکمران پیش می‌آید. مالک اشتر در مصر یک حکومت قوی با ارتش و منابع مالی گسترده دارد لذا اگر خشم بر چنین کسی غلبه کند می‌تواند آثار زیادی در جامعه در پی داشته باشد بنابراین در اینجا بحث رفتارهای عادی نیست بلکه با موضوعات حکومتی و منافع عموم مردم سر و کار دارد چراکه دست حاکم باز است و اگر نسبت به کسی کینه به دل بگیرد ممکن است خانواده و زندگی برخی افراد نابود شود لذا وقتی سخنان امیرالمؤمنین(ع) را توضیح می‌دهیم باید به این نکته توجه داشته باشیم که در اینجا صرفاً مباحث اخلاقی مطرح نیست.

در میان کارگزاران معمولاً رقابت وجود دارد لذا ممکن است دو نفر دوست داشته باشند یک پست را داشته باشند بنابراین ممکن است رقابت، شکل غیراخلاقی به خود گرفته و بدگویی نسبت به رقیب صورت گیرد. اثر دیگری که عیب‌جویی ممکن است داشته باشد این است که حکومت را از کارگزاران شایسته تهی کند. سومین اثری که می‌تواند داشته باشد در رابطه با منتقدین است که کارهای حکومت را قبول ندارند لذا وقتی دائماً انتقاد می‌کنند طبیعتاً اگر حاکم دارای ظرفیت نباشد از آنها ناراحت می‌شود و ممکن است حاکم عیب‌هایشان را تبدیل به بهانه‌ای برای دستگیری آنها کند اما باید دانست که منتقدانِ نظام، چشمان بینایی هستند که ضعف‌های سیستم را برملا می‌کنند و حکومت می‌تواند از آسیب شناسی آنها استفاده کرده و ضعف‌های خود را برطرف کند اما اگر آنها را به بهانه‌هایی از بین ببریم در نتیجه خودمان را از این امکان محروم می‌کنیم.

اگر اینگونه باب شود و کسانی‌که به حاکم دسترسی دارند عیوب دیگران را بیان کنند رقابت ناسالم میان کارگزاران ایجاد شده و آن کسی که ضرر می‌کند حاکمیت است بنابراین امیرالمؤمنین(ع) این توصیه‌ها را به مالک اشتر می‌کند تا حواسش باشد که دورترین افراد در نزد وی کسانی باشند که نسبت به عیب‌جویی دیگران حریص هستند. گاهی اوقات پیش می‌آید که یک نفر به اشتباه یا به صورت اتفاقی، عیب شخص دیگری را بیان می‌کند که در اینجا باید توبه کند اما رفتار و کردار دائمی برخی اینگونه است که سعی می‌کنند عیب‌های دیگران را برملا کنند و منظور از دورترین افراد چنین کسانی هستند. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید چنین کسانی نباید به عنوان مشاور انتخاب شوند و حتی باید نسبت به آنها کینه داشته باشید و از خودتان دور کنید.

 

امام درباره اینکه چرا باید اینگونه باشد، استدلال می‌کنند چون هر کسی عیبی دارد و والی هم به عنوان رهبر و بزرگ جامعه باید تلاش کند این عیب‌ها را بپوشاند و حتی تلاش کند این عیب، اصلاح و برطرف شود. پیامبر اسلام(ص) تعبیری دارند که بسیار زیباست. ایشان می‌‌فرماید: من دوست ندارم کسی پیش من بیاید و بدی دیگران را بگوید به این دلیل که وقتی با هر کدام از شماها مواجه می‌شوم با ذهنیت مواجه نشوم و قلب من نسبت به او کدورتی نداشته باشد. 

یکی از مسائل حائز اهمیت این است که ممکن است نسبت به دیگران کینه‌هایی داشته باشیم که امام در این‌باره می‌فرماید همه کینه‌ها از مردم را کنار بگذار. در اینجا منظور همه مردم نیست بلکه منظور افرادی هستند که با حاکم در ارتباط بوده و به اشکال مختلف در نقش کارگزار مشغول فعالیت هستند لذا منظور مردم عادی نیست که ارتباط مستقیم با حاکم ندارند. یکی از زمینه‌هایی که آدم‌های عیب‌جو استفاده می‌کنند حقد و کینه است و وقتی متوجه می‌شوند حاکم نسبت به کسی دلخوری دارد از این فرصت سوء استفاده کرده و بدی آن شخص را بیان می‌کنند لذا تصمیمی که حاکم می‌گیرد ممکن است صرفاً بر اساس حقد و کینه باشد. «وِتْر» به معنای تنها است اما در اینجا معنای کینه دارد؛ بنابراین حضرت می‌‌فرماید زمینه‌های این کینه‌ها را از خودت دور کن.

 

آخرین نکته این است که چه کسانی در دستگاه‌های حکومتی این کار نادرست را انجام می‌دهند و مرتباً عیب‌جویی می‌کنند؟ کسانی‌که رابطه نزدیک‌تری با حاکم دارند از جمله همسران و بستگانِ نزدیک که انسان با آنها تعلق عاطفی دارد و مشاوران و کارگزاران نزدیک از این دست افراد هستند. این مسئله در حکومت‌های قدیمی‌تر آثار بیشتری داشته است. منظور امیرالمؤمنین(ع) کسانی از این دست هستند که تأثیر بیشتری در حکومت دارند لذا انسان باید دقت کند کسانی‌که با آنها رابطه کاری و عاطفی دارد از این موقعیت سوء استفاده نکنند.