استدلال ابن‌عربی و ملاصدرا برای نفی خلود و عذاب ابدی در جهنم

به گزارش ایکنا، جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله سیدجعفر سیدان با محوریت تفسیر آیات معاد، روز گذشته، یازدهم دی‌ماه برگزار شد.

متن جلسه را در ادامه می‌خوانید؛

در بحث آیات مربوط به اصل معاد چند آیه مورد بحث قرار گرفت. در رابطه با خصوصیت جسمانی معاد نیز چند آیه مورد بررسی قرار گرفت. صحبت اخیر این بود که بعضی گفتند در قیامت عذاب هست، ولی ایام معدوده است و تمام می‌شود. دو آیه در این رابطه قرائت شد. بعضی از مشاهیر هم نظرشان همین است که اساسا عذاب، عذب می‌شود و خلودی نیست.

آیه هشتاد و یک سوره بقره می‌فرماید؛ «بَلَى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ». خلود به معنای ابدیت است. علاوه بر اینکه آیات مربوط به مسئله خلود یکی دو تا نیست و ده‌ها آیه است که بر مسئله خلود تاکید کردند و به گونه‌های مختلف این مطلب تثبیت شده است. در آیه دیگری می‌خوانیم؛ «فَالْيَوْمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا» یعنی از این جهنم خارج نمی‌شوید. پس قرآن به وضوح این مطلب را اعلام کرده است.

ابن عربی حرفش این است که عذاب، عذب می‌شود و دوزخیان چنان در جهنم راحت هستند که بهشتیان در بهشت راحت هستند و هیچ گرفتاری ندارند و کاملا خوش هستند. بعضی دیگر به عبارات دیگری گفتند عذاب معدود است، حتی برای مشرکین. از قیصری که از شارحین فصوص است نقل شده است مشرکین کمی عذاب می‌شوند، برای اینکه همه چیز خداست، ولی مشرک گفته است فقط بت خداست. بنابراین چون اله مطلق را در شی مقید حصر کرده است کمی عذاب می‌شوند ولی بعدا عذابشان تمام می‌شود.

عبارت اسفار این است؛ «و بالنسبة إلى المشركين الذين يعبدون غير الله من الموجودات فينتقم منهم لكونهم حصروا الحق فيما عبدوه و جعلوا الإله المطلق مقيدا و أما من حيث إن‌ معبودهم عين الوجود الحق‌ الظاهر في تلك الصور فما يعبدون إلا الله فرضي الله منهم من هذا الوجه فينقلب عذابهم عذبا في حقهم»، یعنی حقیقت بت هم خداوند است لذا عذاب مشرکین عذب می‌شود.

نظر ملاصدرا درباره خلود نوعی

آخوند ملاصدرا در رساله عرشیه می‌گوید هر چه بررسی کردم دیدم جهنم جای خوبی نیست و جای گرفتاری است. از آن طرف ادله‌ای را ذکر کرده است که نشان می‌دهد آتش جهنم تمام می‌شود. خودش در مقام جمع میان این دو نظر برآمده است و می‌گوید جهنم همیشه آتش و عذاب است و عذابش عذب نمی‌شود ولی خلودی هم نیست، چون افرادی که می‌آیند از آن رد می‌شوند و خلود، نوعی است یعنی نوع انسان همیشه در جهنم هست ولی افراد عبور می‌کنند. پس همیشه جهنم هست، آتش هم خالد است، منتهی افراد خلود ندارد و از آتش رد می‌شوند و خلود نوعی برقرار است.

عبارت ایشان این است: «فإن قلت هذه الأقوال الدالة على انقطاع العذاب عن أهل النار ينافي ما ذكرته سابقا من دوام الآلام عليهم قلنا لا نسلم المنافاة إذ لا منافاة بين عدم انقطاع العذاب عن أهل النار أبدا و بين انقطاعه عن كل واحد منهم في وقت». لازمه پذیرش این سخن این است که این عالم ابدی باشد تا اینکه نوع انسان وارد جهنم شوند و از آن خارج شوند، در حالی که قرآن اعلام کرده است این دنیا ابدی نیست.

ملاصدرا یکجا می‌گوید ابن عربی گفته عذاب عذب می‌شود چون قرآن فرموده است: «أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ». «اصحاب» به کسانی گفته می‌شود که با هم خوب باشند. لذا اهل جهنم با آتش رفاقت و ملایمت دارند. ملاصدرا می‌گوید استدلال ابن عربی استدلال ضعیفی است، چون تعبیر اصحاب در غیر این مورد هم استفاده می‌شود. همین که کسی با کسی مصاحبت دارد کلمه اصحاب برآن صدق می‌شود. بعد ملاصدرا می‌گوید استدلال ابن عربی ضعیف است و استدلال قوی این است که قرآن می‌فرماید: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ». آیه می‌فرماید کثیری از جن و انس را برای جهنم خلق کردیم، لذا غایت وجود آنها جهنم است و کمال وجودیشان جهنم رفتن خواهد بود لذا وقتی به کمال وجودی خودشان برسند خوش هستند.

عبارت ملاصدرا این است؛ «و مما استدل به صاحب الفتوحات المكية على انقطاع العذاب للمخلدين في النار قوله تعالى‌ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ و ما ورد في الحديث النبوي من قوله ص: و لم يبق في النار إلا الذين هم أهلها و ذلك لأن أشد العذاب على أحد مفارقة الموطن الذي ألفه فلو فارق النار أهلها لتعذبوا باغترابهم»، یعنی اگر اهل آتش از آن خارج شوند عذاب می‌شوند چون اهل آن هستند و با آن انس و الفت دارند.