موعظه، مدارا و برخورد سخت؛ راهبردهای پیامبر(ص) در مواجهه با مخالفان

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین محمد محمدی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، شامگاه ۲۹ آذرماه در نشست علمی «روش حکمرانی پیامبر(ص) در مواجهه با هماوردان» با بیان اینکه ما هماوردنما و یا مدعی هماوردی داریم، اما هماوردی با قرآن ممکن نیست، گفت: کسانی چون نصر بن حارث، پسرخاله پیامبر(ص)، همسر ابولهب، مسیلمه کذاب، کعب بن اشتر و دیگران تلاش کردند تا با قرآن معارضه کنند و پیامبر(ص) نیز با آنان مواجهه داشتند.

محمدی افزود: ما امروز در جنگ فرهنگی شدیدی قرار داریم و همان‌طور که هماوردنمایان در گذشته به جنگ فرهنگی با قرآن و پیامبر روی آوردند، امروز نیز این موضوع ادامه دارد. غالباً این هماوردنمایان جایگاه اجتماعی والایی داشتند و اگر بخواهیم تشبیه کنیم، می‌توان گفت شبیه سلبریتی‌هایی بودند که دنبال‌کننده داشتند و بسیاری از افراد نیز به آن‌ها توجه می‌کردند و مردم به حرف‌هایشان گوش می‌دادند.

عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم و معارف قرآن با بیان اینکه امروز دشمنان اسلام از طریق نوشتن، شعر، موسیقی و... اقدام به تقابل با اسلام و جمهوری اسلامی می‌کنند، گفت: با وجود اهمیت زیاد این موضوع، کمتر مورد توجه و بحث قرار گرفته و من ندیده‌ام جایی به آن پرداخته باشد. این نخستین بار است که هماوردی از منظر حکمرانی تحلیل شده و مقاله‌ای الگویی در این زمینه ارائه می‌دهد. در مورد حکمرانی نیز باید گفت: «حکم» به معنای قانون، دستور، قاعده و مقررات است و «راندن» به معنای اعمال قدرت و اجرا کردن آن است.

محمدی بیان کرد: فرایند قاعده‌گذاری و اجرای قوانین و قواعد را حکمرانی می‌گویند؛ یعنی پیامبر به دستور خداوند مجموعه‌ای از قوانین و قواعد را اجرا و بازخوردگیری می‌کردند و همه این اقدامات باید با اعمال قدرت همراه باشد، به‌طوری که دستیابی به هدف مشترک در چارچوب ارزش‌ها برای همه کنشگران ممکن شود.

وی با اشاره به تحدی قرآن افزود: قرآن هماوردطلبی کرده و برخی نیز به این تحدی پاسخ داده‌اند. در این زمینه، هماوردنمایانی مانند نصر بن حارث مطرح هستند. او از دشمنان اصلی پیامبر و از برنامه‌ریزان دشمنی با ایشان بود و تلاش کرد پیامبر را ترور کند. نصر بن حارث در جنگ بدر اسیر شد و نقل است که پیامبر قصد داشتند او را ببخشند، اما او اعتصاب غذا کرد و درگذشت. البته نقل مخالفی نیز وجود دارد. وی داستان‌های رستم و اسفندیار و امثال آن را برای مردم نقل می‌کرد و آنان را از شنیدن قرآن بازمی‌داشت.

وی افزود: فرد دیگر اسود انسی است؛ او پیش از اسلام شناخته شده بود و پس از آنکه پیامبر(ص) به حجّه‌الوداع آمدند، مدعی نبوت شد و نجران، صنعا و کل یمن را فتح کرد. وقتی تلاش کرد تا حکومت تشکیل دهد و شورش نظامی کند، مسلمانان با او برخورد کردند و او کشته شد. این فرد در سوره اعلی نیز هماوردی کرده است.

محمدی ادامه داد: نفر بعدی ام جمیل، همسر ابولهب است که جایگاه اجتماعی خود را داشت و دو بار در برابر قرآن هماوردی کرده است. همچنین مسیلمه کذاب نیز از دیگر هماوردنمایان بود؛ او گفت حاضر است مسلمان شود، اما پس از پیامبر نباشد. وقتی پیامبر نپذیرفتند، به یمن بازگشت و مخاطبان زیادی برای خود جمع کرد، تقریباً ۴۰ هزار نیرو فراهم کرد، اما در یکی از جنگ‌ها کشته شد و به عنوان معروف‌ترین هماوردنما شناخته می‌شود.

کاتب مرتد

وی اضافه کرد: عبدالله بن ابی سرح از دیگر هماوردنمایان و از کاتبان وحی بود؛ او به مکه بازگشت و دوباره کافر شد، بنابراین پیامبر فرمودند که این فرد در جریان فتح مکه باید کشته شود، اما باز مورد ترحم قرار گرفت و دوباره جزء مسلمین شد. ابن خویلد نیز فرد دیگری در زمره هماوردنماها بود؛ او در جنگ خندق شرکت داشت و با پیامبر جنگید، اما وقتی دید از طریق نظامی نمی‌تواند به جنگ فرهنگی ادامه داد و در نهایت در جنگ نهاوند کشته شد.

محمدی بیان کرد: کعب ابن اشرف از سران و افراد مشهور یهود بود و روش معارضه او شعر بود. او دو مسیر را در پیش گرفت؛ یکی هجو که امروز در میان معاندان نظام اسلامی نیز خریدار زیادی دارد و بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و دیگری رثاء و مرثیه‌سرایی بود تا بر احساسات مردم غلبه کند و آنان را به گریه وادارد؛ همان‌طور که دشمنان در سال‌های اخیر با سوار شدن بر احساسات مردم، حوادث تلخی در کشور ایجاد کرده‌اند.

عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم و معارف قرآن با اشاره به مواجهه پیامبر(ص) با این افراد گفت: با اینکه این افراد دشمنی شدیدی با اسلام داشتند، خدا دستور فرمود که تا زمانی که دست به شمشیر نزده‌اند، با آنان کاری نداشته باشید. قرآن کریم در مرحله اول فرمود آنان را عفو و صبر کنید، بنابراین پیامبر با آنان مدارا داشتند. عفو به معنای نادیده گرفتن و مدارا به معنای همراهی کردن بود. برای مثال، نصر بن حارث در هر جایی که پیامبر قصد داشت قرآن بخواند جلسه را به هم می‌ریخت، اما پیامبر هیچ برخوردی با او نداشتند.

موعظه برای اصلاح

محمدی تصریح کرد: مواجهه دیگر پیامبر(ص) موعظه بود. برای مثال، مسیلمه کذاب از شهر خود به مدینه آمد و درخواست داشت که بعد از پیامبر(ص) به پیامبری برسد، اما پیامبر فرمودند: انتخاب نبی و رسول کار خداست، نه من. سپس او را موعظه کردند و فرمودند دست از این کارها بردار، وگرنه خدا تو را نابود خواهد کرد. روش دیگر پیامبر پاسخگویی به شبهات آنان بود. ام جمیل دو پسر داشت و قرار بود با دختران پیامبر ازدواج کنند، اما با رسیدن پیامبری ایشان، این مسئله به هم خورد و وقتی سوره «تبت» نازل شد، شروع به هجو پیامبر کردند. همچنین سوره مبارکه «ضحی» در پاسخ به سخنان این فرد که مدعی بود خدا تو را رها کرده است، نازل شد.

عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم و معارف قرآن با بیان اینکه پیامبر تا زمانی که دشمنان پا را از حد نمی‌گذاشتند، برخوردی نداشتند، اظهار کرد: مثلاً ام جمیل با سنگی نزد پیامبر آمد تا آن را بر سرشان بزند، اما با اعجاز الهی نتوانست و پیامبر باز هم با او مواجه نشد؛ نفرمود که تو یک سنگ زدی و من ده تا می‌زنم. در مواجهه با یهودیان نیز تا جایی که بحث توطئه بود، پیامبر تحمل کردند.

وی افزود: پیامبر(ص) اجازه سوءاستفاده به افراد نمی‌داد تا از موقعیت‌های پیش آمده بهره‌برداری کنند. برای مثال، مسیلمه شرط می‌گذاشت یا برخی افراد به پیامبر منت می‌گذاشتند که اگر فلان موقعیت پیش آمد، مسلمان می‌شوم؛ اما پیامبر هیچ اجازه‌ای به آنان نمی‌دادند. آیات سوره حجرات نازل شد که این افراد حق ندارند منت بگذارند که مسلمان شده‌اند، بلکه خدا بر آنان منت می‌گذارد که مسلمان شده‌اند و این‌ها اسلام ظاهری دارند ولی ایمان ندارند.

محمدی بیان کرد: به تعبیر امروزی، کسی حق ندارد بگوید من در پیروزی انقلاب یا در فلان حوادث نقش داشته‌ام و حالا باید از آن بهره ببرم. پیامبر(ص) با رویکرد قرآن‌بنیان با گروه‌های مختلف مواجه شدند. قرآن کریم فرموده است: چه کسی ظالم‌تر از کسی است که به خدا دروغ ببندد و بگوید به من وحی شده است و من هم مانند قرآن می‌توانم بیاورم، در حالی که دروغ می‌گویند و در روز قیامت عذاب سختی در پیش دارند.

وی اضافه کرد: مورد دیگر مکتوباتی بود که هماوردنماها برای پیامبر(ص) می‌نوشتند و ایشان پاسخ می‌دادند. امروز هم رهبر انقلاب در نامه به جوانان کشورهای غربی به شبهاتی که در مورد اسلام و قرآن درست شده است پاسخ دادند و معیار حقیقت را روشن کردند. پیامبر به قوانین موجود توجه داشتند و کارهای خلاف قانون همان موقع را انجام نمی‌دادند و تلاش می‌کردند تا به دام افراد نیفتند؛ مثلاً برخی می‌خواستند برایشان کوه طلا بسازند، اما پیامبر به دام چنین معجزاتی نیفتادند. روش دیگر تفاوت‌گذاری بین فرد سلبریتی و هماوردنما با حامیان او بود و آخرین راه، برخوردهای سخت در موارد ضروری بود.

نقدی بر مقاله هماوردان

در ادامه، حجت‌الاسلام محمدعلی لیالی به عنوان ناقد به برخی اشکالات کلی و جزئی این مقاله اشاره کرد و گفت: عنوان مقاله «روش حکمرانی پیامبر(ص) در مواجهه با هماوردنمایان» است، اما در بسیاری از کلمات، حرف «د» از این واژه حذف شده است. نکته دیگر اینکه در عنوان مقاله از واژه «هماوردنمایان» استفاده شده، اما در متن از «هماوردان» به کار رفته است که بهتر است یکسان‌سازی شود.

وی افزود: نکته دیگر در کلیدواژه‌هاست؛ عبارت «اعدام هماوردنمایان» آمده، اما در متن وجود ندارد. پیشنهاد من این است که به جای اعدام، عبارت «برخورد سخت» استفاده شود که می‌تواند شامل اعدام یا اقدامات کمتر شدید باشد. از طرفی، اعدام در آن دوره چندان رایج نبوده است.

وی با بیان اینکه منابع بسیار خوبی استفاده شده است، هرچند در برخی موارد از منابع دست دوم و سوم بهره گرفته شده، اضافه کرد: تمام آدرس‌های داده شده نادرست است و ارجاعات پاورقی نیز دارای اشکال سیستمی هستند. در برخی صفحات، آدرس‌ها در متن تکرار شده‌اند که خطای سیستمی محسوب می‌شود. این مشکلات باعث شده برخی آیات آدرس اشتباه داشته باشند یا اصلاً آدرس نداشته باشند و ترجمه برخی آیات نیز عمدتاً به دلیل ساختار متن، غلط شود.

لیالی به برخی اشکالات محتوایی نیز اشاره کرد و افزود: نکته مهم این است که آیا می‌توان هماوردنمایان را با سلبریتی‌های امروز مقایسه کرد؟ ممکن است وجه شبهی وجود داشته باشد، اما هماوردنمایان کسانی بودند که ادعای آوردن قرآن و نبوت داشتند و بر افسانه‌های ایرانی مسلط و شاعران بزرگی بودند و سواد بالایی داشتند، در حالی که سلبریتی‌ها فاقد این جایگاه علمی و توانمندی هستند.

وی ادامه داد: در مورد نصر بن حارث آورده‌اید که او از هیچ کوششی در دشمنی با پیامبر کوتاهی نکرد، چنانچه خواهد آمد، اما این «چنانچه خواهد آمد» توضیح داده نشده است.

ناقد در پایان تأکید کرد: با وجود برخی اشکالات ذکر شده، موضوع از نوآوری خوبی برخوردار است و در مجموع قابل تقدیر می‌باشد.