تقسیم‌بندی کتابت قرآن در سه دهه اخیر بر اساس عیار نوشتاری
خوشنویسان علاقه‌مند به ساحت قرآن در طول سه‌دهه گذشته تمایل وافری به کتابت کلام‌الله از خود نشان داده‌اند در حالی که عیار خط برخی از آنان از درجه عالی برخوردار نبوده است که ضروری است بین انواع کتابت تمایزی قائل شد.
گروه هنر: خوشنویسان علاقه‌مند به ساحت قرآن، در طول سه‌دهه گذشته تمایل وافری به کتابت کلام‌الله از خود نشان داده‌اند در حالی که عیار خط برخی از آنان از درجه عالی برخوردار نبوده است که ضروری است بین انواع کتابت تمایزی قائل شد.
کتابت قرآن مجید به صورت هنرمندانه موضوعی مورد توجه برای هنرمندان با پایه‌های اعتقادی محکم است. عشق به کتابت قرآن در درون هنرمند نیرویی خاص می‌دمد و به او برای ادامه و اتمام کار انگیزه می‌بخشد؛ البته در این بین بسیار بوده‌اند کسانی که کتابت متن کلام‌الله را آغاز کرده‌اند ولی به دلایل مختلف موفق به اتمام آن نشده‌اند.
اولین نکته مطرح در کتابت کلام‌الله و مشهودترین هنر در قرآن‌های کتابت شده، خط و نگارش متن آن است. پژوهشگران این عرصه رشد و توسعه وجه هنری تمدن ایران به‌ویژه در خوشنویسی و تذهیب را در سایه قرآن می‌دانند؛ این توسعه با خوشنویسی و تذهیب قرآن آغاز شده و بعد به فضاهای دیگر نیز ورود پیدا کرده و بقیه را نیز در برگرفته است؛ صحافی و تجلید قرآن و کتابت‌نگاری و تذهیب صفحات از جمله هنرهایی است که به دلیل قداست قرآن به آن پیوند خورده و توسعه یافته است.
در این راستا همچنین به خلق و کشف تکنیک‌هایی علمی برای افزایش ماندگاری کتب دست زده شده است که به عنوان نمونه می‌توان به ترکیبات مختلف مرکب‌های خوشنویسی و نیز عملیاتی که بر روی کاغذهای مخصوص کتابت اعمال می‌شده اشاره کرد.
از آنجا که در طول تاریخ، هنرمندان در گرایش‌های مختلف هنری، علاقه‌مند بوده‌اند که از هنر خود در راستای خدمت به کلام‌الله و عرضه آن به جامعه استفاده کنند، شاهد کتابت قرآن بدون استفاده از قلم نیز بوده‌ایم. برای نمونه در این نوع کتابت می‌توان به استفاده از هنرهای تجسمی مانند بافندگی فرش، معرق فلز یا چوب، کاشی‌کاری و تزئینات بنایی در معماری و ... اشاره کرد.
کتابت قرآن و بررسی نسخ خطی قرآن موضوعی مورد توجه کارشناسان و از مهمترین مضامینی است که مورد توجه پژوهشگران این عرصه قرار می‌گیرد. در همین راستا در رمضان گذشته سلسله نشست‌هایی با عنوان «تجلی قرآن کریم در هنرهای قدسی» از سوی پژوهشکده هنر فرهنگستان هنر با حضور صاحب‌نظران حوزه دین و هنرهای اسلامی برگزار شد. مقالات ارائه شده در این نشست پژوهش‌هایی در حوزه‌های تخصصی کتابت همچون بررسی تطبیقی دو نسخه قرآن به خط علاءالدین تبریزی و یا ذکر ویژگی‌های خاص یکی از نسخ خطی قرآن موزه ملک، همچنین عنوان ویژگی‌های قرآن‌های مکتوب به خط محمدشفیع ارسنجانی بود. در پژوهش‌ها انجام شده به طور کلی به بررسی آثار گذشته و نیز تحلیل عملکرد گذشتگان، از هنرمندان این عرصه گرفته تا حاکمان وقت پرداخته شد.
نسخ خطی قرآن معمولا بر اساس نام خطاط آن و یا زمان و سال‌های خلق نسخه دسته‌بندی می‌شوند
خوب است به این نکته توجه کنیم که نسخ خطی قرآن برای بررسی و پژوهش و مقایسه معمولا بر اساس نام خطاط آن مثلا علاءالدین تبریزی و یا زمان و سال‌های خلق نسخه دسته‌بندی می‌شوند. به عنوان مثال می‌توان به بررسی‌های انجام شده بر روی قرآن‌های نوشته شده در عصر قاجار، صفوی و یا قبل از آن اشاره کرد.
همچنین در برخی موارد قرآن‌ها در گروه‌هایی با محوریت نوع خط قرار می‌گیرند؛ مثلا قرآن‌های نوشته شده به خط‌های کوفی، ریحان و محقق، نسخ، ثلث، نستعلیق و ... . در برخی موارد نیز تقسیم‌بندی‌هایی با محوریت تذهیب نُسخ خطی و یا تجلید آنها و ... وجود دارد. همه این موارد تقسیم‌بندی در حالی اعمال شده است که خوشنویس خط، خطی در درجه اعلا داشته و یا به دلیل قدمت نسخه، اثر مورد توجه قرار گرفته است.
طی سه دهه اخیر با افزایش 60 برابری تعداد خوشنویسان مواجه بوده‌ایم
در ادامه این یادداشت قصد داریم از زاویه دیگری به انواع کتابت کلام‌الله نگاه کنیم و به تقسیم‌بندی آن بپردازیم. با استناد به پژوهش کاوه تیموری، در سال‌های پایانی دهه 50 در حدود 500 خوشنویس در پنج مرکز بزرگ کشور چون تهران، اصفهان، مشهد، شیراز و تبریز وجود داشته‌اند، در حالی که در سال 90 تعداد آنها به 30 هزار نفر رسیده است و ما با افزایش 60 برابری علاقه‌مندان خوشنویسی روبرو شده‌ایم و در پی آن، پنج مرکز خوشنویسی به 250 شعبه افزایش یافته است.
در سال 1357 فارغ‌التحصیلان دوره ممتاز خوشنویسی 83 نفر بودند، اما از آن سال به یکباره تعداد فارغ‌التحصیلان افزایش یافت تا اینکه امروز به بیش از 5 هزار نفر رسیده است و در این میان تعداد زنان خوشنویس هم افزایش چشمگیری داشته است. این نشان از آن دارد که ویژگی اصلی و زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی لازم برای رشد هنر خوشنویسی در یک فضای هنری مطلوب ایجاد شده است.
اما آنچه مسلم است این است که کسب رتبه ممتاز خوشنویسی، از مقام عالی عیار خط خوشنویس خبر نمی‌دهد، تنها تمرین مداوم و تزکیه نفس در طول زمان است که ممکن است موجب حلول آن «شأن و صفا»ی معروف در خط خوشنویس شود و او را به مقام استادی نائل کند. به همین جهت عیار بالای خط از آنِ تعداد کمی از حاضران عرصه خوشنویسی است.
در ادامه این سخن، به انواع تقسیم‌بندی‌های کتاب قرآن که حاصل هنر دست است می‌پردازیم. همزمان با افزایش چشمگیر کتابت قرآن توسط خوشنویسان طی سه دهه اخیر، افزایش چشمگیری در تهیه قرآن از صنایع دستی دیده می‌شود. از آن میان می‌توان به فرشبافی قرآن و قرآن‌های معرق‌کاری شده اشاره کرد. این در حالی است که متن کلام‌الله در بسیاری از این صنایع دستی مخلوق کننده آن کار نیست، بلکه هنرمند خالق اثر از متن نوشته شده توسط اساتید مطرح استفاده می‌کند.
همچنین از آنجا که خوشنویسان علاقه‌مند به ساحت قرآن تمایل وافری به کتابت کلام‌الله نشان داده‌اند و این در حالی بوده که عیار خط آنان از درجه عالی برخوردار نبوده، در این مجال، این عرصه را از زاویه دیگری نگاه کرده و تقسیم‌بندی می‌کنیم.
تقسیم‌بندی آثار مکتوب قرآنی در سه رتبه با کیفیت‌های متفاوت خط
اگر کتابت کلام‌الله در دوران معاصر را از زاویه خوش بودن خط و داشتن عیار هنری بررسی کنیم می‌توانیم آثار مکتوب قرآنی را در سه بخش جای‌گذاری کنیم. بخش اول آثاری با عیار بالای خط در نوشتار آن. عیار خط خوشنویسان این بخش باید از سوی خوشنویسان مطرح کشور تائید شده و مورد تائید جمع آنان باشد؛ بخش دوم شامل آثاری است که کاتبان آن دارای مدرک ممتاز خوشنویسی هستند، اما عیار خط اینان مورد تائید مجموعه هنرمندان مطرح این عرصه نیست؛ بخش سوم شامل آثاری است که خالق اثر با خط معمولی خود اقدام به کتابت قرآن کرده و از نظر خوشنویسی حاوی عیار نمی‌باشد، بلکه در کتابت آن از ویژگی خاصی استفاده کرده است.
قرآن‌هایی با عیار عالی خط
در بخش اول با عیار عالی خط، می‌توان به قرآن‌هایی که توسط اساتید بنی‌رضی، عبدالرضایی و ... کتابت شده است اشاره کرد؛ عیار هنری آثار این گروه از افراد که نویسنده‌ی یادداشت، فهرست دقیقی از کاتبان این عرصه ندارد، توسط اساتید فن تائید شده است؛ این بخش معمولا شامل شاخه خط نسخ و خط نستعلیق می‌شود.
این بخش همچنین شامل قرآن‌هایی می‌شود که متن آنها از خط خوشنویسان مطرح کپی شده است. برای نمونه می‌توان به قرآنی که توسط حسام‌الدین اردانی و اصغری در حال تهیه است اشاره کرد. این دو هنرمند قرآن را با خط عثمان طه بر روی چوب معرق می‌کنند و تاکنون 5 جزء آن را به پایان رسانده‌اند.
نمونه دیگر قرآنی است که به سرپرستی تقی عباسی در دانشگاه هنر تبریز بافته شد و به مقام معظم رهبری اهدا گردید. این قرآن که خط آن از قرآن عثمان طه برداشته شده هم‌اکنون در موزه آستان قدس رضوی قرار دارد.
همچنین قرآن چوبی دیگری توسط سید فرشاد ملک‌نیا و سالومه زرگری در سال 1382 در حال معرق بود که خط آن از خط احمد نیریزی الگوبرداری شده بود و به نظر می‌آید که این قرآن تکمیل نشده است. در بخش قرآن‌هایی که خط آنها الگوبرداری شده می‌توان به قرآن‌های چاپی نیز اشاره کرد که با حذف آنهایی که تماما دیجیتال و چاپی هستند، می‌توان به قرآن‌های نفیس موجود در بازار که ویژگی‌های خاصی را در کتاب یا جلد آن اعمال کرده‌اند توجه کرد.
قرآن‌هایی با کیفیت متوسط خط
بخش دوم قرآن‌هایی با عیار خطی غیرعالی است. کاتبان این عرصه عاشقان کلام‌الله هستند و همچنان به تمرین مشغولند؛ طیف وسیعی از کاتبان این بخش را جوانان علاقه‌مند به خوشنویسی و نیز ساحت قرآن تشکیل می‌دهند و که با ممارست، آینده خوبی را برای عرصه خوشنویسی رقم خواهند زد. برای نمونه می‌توان به تلاش پیگیر علیرضا بهدانی برای کتابت قرآن با ویژگی‌های خاص اشاره کرد. آخرین اثر رونمایی شده از وی، قرآنی مطلا بود که ویژگی‌های عددی خاصی را داشت. این قرآن در 114 هفته و با استفاده از 114 گرم طلا تهیه شد و پس از اهدا به مقام معظم رهبری هم‌اکنون در موزه آستان قدس رضوی قرار دارد.
در این بخش می‌توان به قرآن کتابت شده به خط نستعلیق توسط سعید بنای بخشایش نیز اشاره کرد؛ وی این قرآن را بر روی چرم کتابت کرده است و در رمضان امسال از آن رونمایی شد. این بخش شامل نمونه‌های متنوعی از آثار است که بسیاری از آنها در جایی به ثبت نرسیده است، شنیده‌ها حاکی کتابت قرآن با خودکار نیز در این بخش هست.
کتابت قرآن با خط معمولی
بخش سوم این تقسیم‌بندی، شامل کتابت قرآن با خط معمولی نویسنده است؛ این بخش از آن جهت اهمیت دارد که علاقه نویسنده برای کتابت قرآن، حتی با خطی نامانوس از نظر خوشنویسی؛ موجبات این نوع کتابت را فراهم می‌کند. معمولا در این بخش، قرآنی شهرت پیدا کرده و در اذهان ثبت می‌شود که دارای ویژگی‌های خاصی باشد. برای نمونه می‌توان به کتابت گروهی قرآن کریم با خط معمولی اشاره کرد. این طرح در رمضان امسال در نمایشگاه بین‌المللی قرآن اجرا شد و هر کس یک خط از قرآن را با خط معمولی خود کتابت کرد. اطلاعاتی در مورد اینکه آیا کتابت این قرآن تکمیل شد و یا هم‌اکنون در کجا قرار دارد در دسترس نیست.
نمونه دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد کوچکترین قرآن جهان است. این قرآن با چشم غیر مسلح و با خط معمولی توسط رائین خانزاده، یک بار بر روی طلا و یک بار بر روی نقره، کتابت شده است. ویژگی منحصر بفرد کتابت این قرآن ریزنگاری در آن است که موجب شده است کل قرآن کریم در دو صفحه 7 در 10 سانتی‌متری جای بگیرد و البته با چشم غیرمسلح دیده نشود. رائین خانزاده مدعی است که دید او به دلیل کتابت چندین‌باره قرآن هر بار افزایش یافته و شرایط این نوع کتابت را فراهم کرده است.
در پایان نویسنده معتقد است با قرار دادن قرآن‌های تهیه شده با متریال‌های مختلف در این نوع تقسیم‌بندی می‌توان اشراف بهتری روی قرآن‌هایی که تهیه و تکمیل می‌شود داشت و زمینه را برای ثبت و ارزیابی هر یک از این گروه‌ها فراهم کرد.
به قلم: الهام ترنیان
