بررسی وضعیت چاپخانه‌های قرآن در جهان از گذشته تا امروز
گروه ادب: بعد از انقلاب اسلامی رویکرد مناسبی نسبت به فعالیت‌های قرآن انجام شد که از آن جمله می‌توان به راه‌اندازی چاپخانه‌های قرآنی اشاره کرد، اما با این حال می‌توان سن‌پترزبورگ را خاستگاه نخستین چاپ اسلامی قرآن برشمرد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، ظاهراً قرآن به شکل مصحف براى نخستین بار در دوره حکومت عثمان(خلیفه سوم) در پنج یا شش نسخه نوشته و به پنج یا شش بلاد عمده مسلمانان ارسال شد و به عنوان منبع اصلى و معتبر براى بهره‌مندى مسلمانان از آیات الهى تبدیل شد.
البته این نسخه‌ها یا بر اثر آتش‌سوزى از بین رفتند یا به سرنوشت نامعلومى دچار شدند و کسى از آنها خبرى ندارد و این گذشت تا زمانى که صنعت چاپ پا به عرصه وجود نهاد، هنوز سالیان درازى از ظهور صنعت چاپ توسط گوتنبرگ در سال ۱۴۳۹ میلادى نگذشته بود که در آغاز رواج صنعت چاپ، متن عربى قرآن نیز براى نخستین بار در جهان چاپ شد.
گفته شده است، قرآن کریم در سال ۱۴۹۹ میلادى به چاپ رسیده است؛ عده‌اى نیز بر این باور هستند که در سال 1503 و 1508 یا در سال ۱۵۴۳ میلادى نخستین قرآن به چاپ رسید. به نقل از دکتر صبحى صالح، چاپ اولین قرآن را در سال ۱۵۳۰ میلادى مى‌داند؛ پس از آن در سال ۱۱۰۴ هجرى، مطابق با ۱۶۹۲ میلادى، «هنکلمان» در شهر«هامبورگ» به چاپ قرآن همت گذاشت. پس از وى در سال ۱۱۰۸ هجرى مطابق با ۱۶۹۶ میلادى «ماراکى» در شهر «پادوا» به چاپ قرآن دست زد.
اولین چاپ در روسیه، اروپای غربی و هند
در سال ۱۲۰۰ هجرى مطابق با ۱۷۸۵ میلادى، «مولا عثمان» در «سن پترزبورگ» روسیه قرآن را به چاپ رساند و این اولین چاپ اسلامى قرآن بود. نظیر این قرآن نیز در«قازان» به چاپ رسید. «فلوگل» در سال ۱۸۳۶ میلادى در شهر «لایپزیک» به چاپى مخصوص از قرآن دست زد. این چاپ از قرآن به علت املاى ساده آن با استقبال بى‌نظیر اروپائیان روبرو شد، اما مانند دیگر چاپ‌هاى اروپایى در جهان اسلام، توفیقى به دست نیاورد.
در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد، اما قواعد نگارش عثمانى در آن رعایت نشد، بلکه بر اساس قواعد رسم املایى جدید به چاپ رسید. به دنبال آن از سال ۱۲۹۴ هجرى، مطابق با ۱۸۷۷ میلادى، ترکیه به چاپ‌هاى مختلفى از قرآن دست زد که در نهایت زیبایى و استوارى قرار داشت.
تاریخچه چاپ در ایران
پیشینه صنعت چاپ در ایران حداکثر ۲۰۰ سال است و ابتدا چاپخانه‌ها به صورت «سربى» فعالیت مى‌کردند تا اینکه چاپ سنگى آغار به کار کرد و نخستین کتابى نیز که توسط چاپ سنگى به طبع رسید، قرآنى است که در تاریخ ۱۲۵۰ هجرى قمرى به چاپ رسیده.
به نظر مى‌رسد صنعت چاپ در ایران برخلاف کشورهاى اروپایى، از ابتدا به دلایلى غیراقتصادى بوده است و این روند هم تا حدى هم‌اکنون به ویژه در حوزه قرآن وجود دارد، اگر چه پس از انقلاب کارهایى در این زمینه صورت گرفته است که با گذشته قابل قیاس نیست؛ قبل از انقلاب سالانه صدها هزار قرآن به زیور طبع آراسته مى‌شد(که البته تعداد آنها بعید است، به یک میلیون مجلد برسد)، اما براساس گفته‌ها، «هم اکنون در آستانه چاپ ۱۰ میلیون نسخه در سال هستیم و این رقم با امکاناتى که براى چاپخانه‌هاى قرآنى در حال ایجاد است قابل افزایش است.»
چاپ قرآن کریم پس از انقلاب 57
همچنین در حال حاضر بیش از ۶۰۰ ناشر، قرآن کریم چاپ مى‌کنند و البته این در حالى است که کیفیت چاپ قرآن با قبل از انقلاب اصلاً قابل مقایسه نیست و شاید بتوان گفت تنها قرآنى که قبل از انقلاب با کیفیت خوبى چاپ شد، «قرآن پهلوى» در سال 1344 بود که آن هم به طور عمده با اغراض سیاسى دربار همراه بود تا وجهه مطلوبى از شاه ایجاد کند و تبلیغات گسترده خبرى رسانه‌هاى داخلى و پخش گسترده آن از رسانه‌هاى خارجى، همچنین اجبار برخى از وعاظ به تبلیغ درباره قرآن پهلوى، این نکته را تأیید مى‌کند.
قرآنى که از روى یکى از نسخه‌هاى ممتاز و خطى نفیس قرآن که به خط استاد احمد نیریزى در کتابخانه سلطنتى موجود بود انتخاب شد؛ این نسخه از نظر تذهیب، حاشیه‌سازى و طلاکارى در نهایت نفاست و از نظر نگارش خط نسخ، شاهکار به حساب مى‌آمد و این قرآن از نظر بى‌غلط بودن بر سایر قرآن‌هاى چاپ شده در کشورهاى اسلامى امتیاز داشت.
در دوره کنونى و با گذشت این مدت، هم اکنون صدها چاپخانه قرآن در قم و شهرهاى دیگر کشور به چاپ قرآن مى‌پردازند، اما در این میان چاپخانه بزرگ قم با عنوان اسوه که زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه فعالیت دارد، چاپخانه آستان قدس رضوى و بزرگترین چاپخانه شرق کشور مهمترین مراکزى هستند که به چاپ قرآن مشغول هستند.
بزرگترین چاپخانه قرآنی خاورمیانه در سال 88 به بهره‌برداری رسید
همزمان با فرا رسیدن عید سعید غدیر خم، بزرگترین چاپخانه قرآنی خاورمیانه در «مرکز بین‌المللی چاپ و نشر قرآن کریم» به بهره‌برداری رسید. این مجتمع چاپ و صحافی قرآن کریم با هدف چاپ قرآن کریم با بالاترین کیفیت چاپ در جهان احداث شده است. این مرکز چاپ دارای تجهیزات و ماشینآلات چاپ بسیار مدرن و از بالاترین کارآیی برای چاپ و صحافی قرآن کریم به صورت نفیس برخوردار است.
مرکز بین‌المللی چاپ و نشر قرآن کریم در زمینی به مساحت بیش از 22 هزار مترمربع و زیربنای 12 هزار مترمربع در شهرک صنعتی چهارطاقی در 25 کیلومتری جاده مشهد ـ چناران احداث شده و قادر به چاپ پنج میلیون نسخه قرآن نفیس در سال است.
این گزارش حاکی است، تجهیزات این مرکز عظیم از کشور آلمان با اعتبار 100 میلیارد ریال خریداری شده و در سال جاری در محل چاپخانه نصب شده است. این مجتمع قابلیت چاپ و صحافی کتب مختلف، همچنین ارائه خدمات چاپی به صنایع بسته‌بندی را نیز دارد.
وضع امروز صنعت چاپ
همانطور که در بالا نیز اشاره شد، چاپ در ایران بیش از آنکه صنعت باشد، شیوه‌ای برای چاپ و توزیع قرآن و سایر متون دینی محسوب می‌شد تا آنکه پس از انقلاب، روند این صنعت به واقعیت آن، یعنی یک صنعت ـ که به شرط پویایی می‌تواند اقتصاد کشوری را زیر و رو کند ـ نزدیک شد.
در سال‌های بعد با اتفاقاتی که همه شئون جامعه را تحت تأثیر قرار داد، صنعت نشر نیز منزوی شد و دیگر خبری از کاغذ یارانه‌ای، خرید کتاب توسط ارشاد و تزریق سرمایه برای روزآمد شدن ماشینآلات نبود. همه این مسائل ادامه پیدا کرد تا آنکه «هدیه» قرآن، کار سختی محسوب می‌شود. در همین راستا از آنجا که هر کنشی در بازار با واکنشی روبرو خواهد شد، گرانی‌های اخیر که کنش فعالان نشر به مردم بود، با بی‌رغبتی آنها با خرید مواجه و آن شد که امروز نیمی از چاپخانه‌های قرآنی هیچ فعالیتی ندارند.
سود کم و ضعف قدرت خرید مردم، عوامل ناکامی چاپخانه‌های قرآنی
سیدمحمدحسین محمودی، مدیرعامل اتحادیه ناشران قرآنی در همین زمینه با اشاره به مشکلات ناشران دینی و قرآنی گفت: نشر مذهبی و قرآنی کشورمان در چند سال اخیر ضعیف شده است و بسیاری از ناشران از این حوزه خارج شده و به چاپ آثار در زمینه‌های دیگر روی آورده‌اند.
وی افزود: با توجه به اینکه اغلب ناشران دینی و قرآنی با مخاطب عام مواجه هستند؛ از این رو باید با قیمت پائین‌تری آثار منتشر شده را عرضه کنند؛ همچنین در حال حاضر علاوه بر ضعف قدرت خرید مردم، گرایش کمتری برای مطالعه چنین کتاب‌هایی وجود دارد.
محمودی ادامه داد: طی چند سال گذشته، چاپخانه‌ها به صورت چندزمانه فعالیت می‌کردند، اما در حال حاضر فعالیت بسیاری از آنها در قالب یک زمان محدود تقلیل یافته است و برخی از ناشران کار نشر را رها کرده و چاپخانه‌ها هم تعطیل شده‌اند.
متولیان کارشناس؛ کلید حل مشکلات نشر
در خاتمه این سیاهه باید به راهکار‌های این مشکل نیز اشاره‌ای داشته باشیم. امکان واردات ماشین‌های جدید چاپ به کشور، یکی از همین شیوه‌ها است. حداقل اگر این اتفاق بیفتد، دیگر نیازی نداریم که قرآن «جمهوری اسلامی» که قرار است با همین برند در جهان شناخته شود را در لبنان چاپ و توزیع کنیم.
حمایت‌های مالیاتی و بیمه‌ای از چاپخانه‌های قرآنی که علیرغم اعلام‌های گذشته نهادها و سازمان‌های مسئول تاکنون اجرایی نشده است، حتی بیش از حد معمول نیز اعمال می‌شود.
توزیع کاغد مرغوب با قیمت مناسب و اعمال تخفیف‌هایی در بخش‌های دیگر را نیز می‌توان منظور نظر داشت و البته بیش از همه این موارد عزم و خواست متولیانِ کارشناس در این حوزه است که می‌تواند این مسائل را مرتفع کند.
