اصلاح روابط مالی در صدر اسلام به واسطه تحریم ربا از جانب پیامبر(ص)

حجت‌الاسلام والمسلمین حسن‌آقا نظری، مدیرگروه اقتصاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بحث درباره سیره اقتصادی پیامبر اسلام(ص) پرداخت و اظهار کرد: در اخلاق اقتصادی پیامبر اکرم(ص) اصولی به چشم می‏‌خورد که برای هر مسلمان طالب‏ رفتار درست اقتصادی، درس‌‏آموز و شایسته پیروی است. بیش‌ترین تأثیر اقتصادی پیامبر اسلام (ص) این بود که روش‌های غلط اقتصادی را اصلاح کردند؛ مثلاً رباخواری که در سطح گسترده به عنوان یک راه درآمد شناخته شده، رواج داشت، جامعه بر اساس روابط ربوی فعالیت می‌کرد و این ربا در آن جامعه تأثیرگذار بود و گاه منجر به نزاع‌های خونین می‌شد. این موارد از سوی پیامبر اکرم(ص) تحریم شد.

اهتمام بر روزی حلال در سیره اقتصادی پیامبر اسلام(ص)

نظری درباره جایگاه کسب وکار و روزی حلال در سیره اقتصادی پیامبر اسلام(ص) گفت: یکی دیگر از اصول اخلاقی در سیره اقتصادی پیامبر اکرم(ص) که بسیار مهم است، اهتمام بر حلیت درآمد است. از منظر پیامبر اکرم(ص) تلاش مادی و جسمانی، تنها راه کسب درآمد نیست و راه‌های بسیار معنوی برای جلب روزی وجود دارد. این‌که از راه‌های مادی، هم‌چون تجارت می‌توان درآمد کسب کرد، برای همه انسان‌ها شناخته شده است، اما راه‌های معنوی جز برای اهل معنا شناخته شده نیست. از این رو، پیامبر اکرم(ص) پاره‌ای از این راه‌ها را معرفی کرده و خود نیز در عمل به آن ملتزم بوده است.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: از جمله بیانات بسیار مؤثر پیامبر اکرم(ص) در این زمینه، شرح مشاهدات آن حضرت در شب معراج نسبت به حرام‌خواران است. در آن شب، پیامبر اکرم(ص)، مردم حرام‌خوار را چنین دیده است «به گروهی برخوردم که در مقابل ایشان هم گوشت طیب و حلال و هم گوشت ناپاک و حرام بود، اما آنان گوشت ناپاک را خورده و گوشت پاک و طیب را وا می‌نهادند» و هنگامی که پیامبر اکرم(ص) از جبرئیل می‌پرسد «اینان کیستند؟» پاسخ می‌شنود که «اینان کسانی‌اند که حرام‌خواری کرده و حلال را وا می‌نهند».

اصلاح روابط مالی در صدر اسلام با تحریم ربا از جانب پیامبر(ص)

مدیر گروه اقتصاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تحریم ربا از جانب پیامبر اسلام را باعث اصلاح روابط مالی دانست و اظهار کرد: پیامبر اسلام(ص) بر تحریم و دوری مردم از انجام فعالیت‌های ربوی تأکید بسیاری داشتند که همین رویکرد باعث اصلاح روابط مالی شد و بر تغییر شیوه کسب‌وکار مردم برای کسب روزی حلال و شیوه فعالیت‌های اقتصادی تأثیر گذاشت.

نظری ادامه داد: در سیره پیامبر اکرم(ص) فعالیت‏‌های اقتصادی افراد، ارزش بالایی دارد. آن حضرت، کارگران و تولیدکنندگان در عرصه اقتصادی را چنان تشویق می‌کنند که در طول تاریخ جوامع بشری، هیچ فرقه و مذهبی چنین جایگاهی برای اساسی‏‌ترین رکن جامعه، یعنی تأمین‌کنندگان حیاتی‌‏ترین کالای اقتصادی، قائل نشده‏‌اند.

تکیه شریعت اسلام بر وقف/ رفتار وقفی پیامبر الگوی ما باشد

وی افزود: همچنین از نگاه پیامبر اسلام(ص) وقف، نهادی است که شریعت اسلام بر ان تکیه کرده است. بنابراین در سخنان رسول اکرم (ص) تأکید فراوانی بر نیکوکاری وجود دارد و وقف یکی از مصادیق نیکوکاری برای سامان‌دهی به جامعه، تأمین اجتماعی، تأمین عدالت عمومی، رفع فقر و محرومیت و بالاخره زمینه‌سازی برای توسعه و پیشرفت است.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: رسول اکرم(ص) در زمینه وقف، بسیار کوشا بودند و رفتار ایشان می‌تواند الگوی ما باشد و جامعه مسلمان امروز از سیره وقفی آن حضرت(ص) الگو بگیرد. اما الگوگیری، عملیات پیچیده‌ای است و نیاز به مقدمات دارد که بدون تحقق این مقدمات، رسیدن به اهداف پیش‌بینی شده، محقق نمی‌شود. 

وی ادامه داد: در سیره پیامبر مکرم اسلام(ص) توجه آن حضرت به احکام و باید و نبایدهای وقف است که باید توجه خاصی به آن داشت، لذا گاهی می‌فرمودند شما که می‌خواهید وقف کنید، باید اصل آن را حفظ کنید و منفعت آن را در مسیر نیت آزاد بگذارید. تأکید فراوان پیامبر بر انجام عمل وقفی باعث تشویق و تأثیرگذاری بسیار بر اطرافیان آن حضرت نیز شد.

صرفه‌جویی از راه‏‌حل‌های اساسی تنظیم اقتصاد جامعه اسلامی

نظری در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر این‌که نگرش پیامبر اسلام(ص) به موضوع اسراف و تبذیر چگونه بوده است اظهار کرد: بی‏‌تردید ابتلا به اسراف و تبذیر، یکی از مشکلات جامعه است. مصرف‏‌گرایی و زیاده‏‌روی در مصرف، مشکلات اقتصادی بسیاری برای جامعه ایجاد می‌کند. مشکل اسراف، آن‌چنان در تار و پود جامعه ریشه می‌دواند که صرفه‏‌جویی و جلوگیری از اسراف و تبذیر به عنوان یکی از راه‏‌حل‌های اساسی تنظیم اقتصاد جامعه اسلامی مطرح می‏‌شود.

رسول خدا (ص) در بیان نشانه‌های اسراف‌کار می‌فرمایند‌: «امّا علامَة المُسرفِ فَاربَعَة؛ الفجر بالباطل و یاکُلُ ما لیسَ عِندهُ وَ یَزهَدُ فی اصطناعِ المعروفِ و یَنْکِرُ مَن لایَنْتفَعُ بِشی مِنْهُ؛ اسراف‌کار چهار نشانه دارد: به کارهای باطل می‌نازد، آن‌چه را فراخور حالش نیست می‌خورد، در کارهای خیر بی‌رغبت است و هر کس را به او سودی نرساند، انکار می‌کند».

به گفته پیامبر اسلام(ص): در اسراف خیری نهفته نیست ودر کارهای خیر، اسراف نیست

مدیر گروه اقتصاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه  ادامه داد: در فرهنگ اسلامی، اسراف و تبذیر، تنها یک واژه اقتصادی نبوده، بلکه نشانه یک بیماری در امور اقتصادی وهم‌چنین بیانگر وضعیت نامناسب فرهنگی شخص و یا جامعه مسرف است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: در اسراف خیری نهفته نیست و در کارهای خیر، اسراف نیست.

نظری تأکید کرد: بدون شک، نعمت‌ها ومواهب موجود در کره زمین، برای ساکنانش کافی است، اما به این‌ شرط که بیهوده هدرداده نشوند، بلکه به‌صورت صحیح ومعقول ودور از هرگونه افراط و تفریط مورد بهره‌برداری قرارگیرند، وگرنه این مواهب آن‌قدر زیاد ونامحدود نیست که بابهره‌گیری نادرست، آسیب نپذیرد.

ترویج قرض به عنوان عملی انسان‌دوستانه از جانب پیامبر(ص)

نظری در خصوص جایگاه قرض‌الحسنه در سیره اقتصادی پیامبر اسلام(ص)، گفت: پیامبر اسلام(ص) قرض را به عنوان یک الگوی انسان‌دوستانه ترویج می‌کردند. ایشان پیوسته مسلمانان را به جوانمردی در امر قرض سفارش می‌کردند و به آنان گوشزد می‌­کردند که برترین مؤمنان و محبوب‌ترین بندگان خدا کسانی هستند که در خرید و فروش و پس دادن و پس گرفتن قرض، جوانمرد باشد.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: رسول­ خدا(ص) همان­‌گونه که طلبکار را تشویق به صبر می‌کنند، بدهکار را نیز از تعلل در پرداخت بدهی­‌اش نهی می‌فرمودند. ایشان تعلل ورزیدن توانگر در پرداخت بدهی‌­اش را ظلم می‌دانستند و می‌فرمودند: اگر کسی بتواند حق کسی را بپردازد و تعلل ورزد، هر روز که بگذرد، گناهش برایش نوشته می­‌شود.

حجت‌الاسلام نظری در پایان اظهار کرد: پیامبر اسلام(ص) در نکوهش کسانی که توان مالی دارند، اما از قرض دادن خوددارى می‌کنند، فرمودند: کسى که برادر مسلمان و نیازمندش براى قرض گرفتن به او روى بیاورد و او با این که توانایى ‏دارد، خواسته وى را تأمین نکند، خداوند از بهشت محرومش می‌‏سازد. رسول اکرم(ص) نه تنها فرد بدهکار را از تعلل در پرداخت دینش منع می‌کردند، او را از این‌که در خود نیت ادای قرض نداشته باشد نیز به شدت بر حذر می‌داشتند.