منابع تفکر و اندیشه از دیدگاه قرآن کریم

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، قرآن کریم در آیات متعددی مردم را به تفکر و اندیشه دعوت نموده است؛ تعابیری که در این زمینه در قرآن کریم آمده متفاوت است؛ گاه از لفظ «تفکر» و گاه از واژه «تدبر» و در برخی موارد نیز از لفظ «نظر» استفاده نموده است. آنچه که در این زمینه از اهمیت خاصی برخوردار بوده، این است که باید دید منابع تفکر از دیدگاه قرآن کریم کدام است؟ و از این جهت چه موضوعاتی مورد تأکید آن قرار گرفته است؟

با تفحص در آیات مرتبط با دعوت قرآن کریم به تفکر و اندیشیدن می­‌توان به چند منبع اشاره کرد:

الف) جهان طبیعت                                                           

یکی از منابع تفکر از دیدگاه قرآن کریم، جهان طبیعت با همه گستردگی آن است، اعم از موجودات مختلف و گردش شب و روز و ...

شهید مطهری(ره) در این زمینه می­‌گوید: در سراسر قرآن آیات زیادى است که طبیعت یعنى زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، ابر، باران، جریان باد، حرکت کشتی­‌ها در دریاها، گیاهان، حیوانات و بالاخره هر امر محسوسى را که بشر در اطراف خود می‌بیند به ­عنوان موضوعاتى که درباره آن دقیقاً باید اندیشید و تفکر و نتیجه‏‌گیرى کرد یاد کرده است‏.(1)

اینک به نمونه­‌هایی چند اشاره می‌­شود:

1. تفکر در خلقت آسمان­‌ها و زمین

قرآن می­‌فرماید: «الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلا...؛ آنها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده‏‌اند، یاد می‌‏کنند و در اسرار آفرینش آسمان­ها و زمین می‌‏اندیشند (و می‌‏گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‌‏اى...»(آل‌عمران/191).

هم­چنین می­‌فرماید: «وَ هُوَ الَّذی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فیها رَواسِیَ وَ آنهاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ او کسى است که زمین را گسترد و در آن کوه‏‌ها و نهرهایى قرار داد و در آن از تمام میوه‌‏ها دو جفت آفرید (پرده سیاه) شب را بر روز می‌‏پوشاند در اینها آیاتى است براى گروهى که تفکر می‌‏کنند.»(رعد/3).

2. تفکر در گردش شب و روز

«... یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ (پرده سیاه) شب را بر روز می‌‏پوشاند در اینها آیاتى است براى گروهى که تفکر می‌کنند».

3. تفکر در خلقت موجودات اعم از انسان و سایر حیوانات و نباتات که به­ صورت زوج آفریده شده‌­اند

«... وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ...» و در مورد انسان می­‌فرماید: « وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّة وَ رَحْمَة إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُون؛ از نشانه‌‏هاى او اینکه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میان‌تان مودّت و رحمت قرار داد در این نشانه‏‌هایى است براى گروهى که تفکّر می‌‏کنند»(روم/21).

4. تفکر در آیات و نشانه‌­های الهی در جهان طبیعت

می‌فرماید: «هُوَ الَّذی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فیهِ تُسیمُونَ ، یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیَة لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ او کسى است که از آسمان، آبى فرستاد، که نوشیدن شما از آن است و (همچنین) گیاهان و درختانى که حیوانات خود را در آن به چرا می‌‏برید، نیز از آن است. خداوند با آن (آب باران)، براى شما زراعت و زیتون و نخل و انگور، و از همه میوه‏‌ها می‌‏رویاند مسلماً در این، نشانه روشنى براى اندیشمندان است»(نحل/ 10 و 11).

5. تفکر در مرگ و توفی نفس و جان آدمی

یکی دیگر از منابع تفکر مرتبط با جهان طبیعت، تفکر در ارتباط با مرگ انسان است، خداوند در این زمینه می­‌فرماید: «اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِها وَ الَّتی‏ لَمْ تَمُتْ فی‏ مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتی‏ قَضى‏ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرى‏ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُون؛ خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می‌کند، و ارواحى را که نمرده‏‌اند نیز به هنگام خواب می‌گیرد سپس ارواح کسانى که فرمان مرگشان را صادر کرده نگه می‌دارد و ارواح دیگرى را (که باید زنده بمانند) بازمی‌‏گرداند تا سرآمدى معیّن در این امر نشانه‏‌هاى روشنى است براى کسانى که اندیشه می‌‏کنند»(زمر/42).

6. دعوت به تفکر نسبت به برخی از موجودات به­ طور مشخص

در برخی از آیات، خداوند برخی از موجودات را به ­عنوان موضوع تفکر معرفی می‌­کند و می‌­فرماید: «أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ، وَ إِلَى السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ، وَ إِلَى الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبت، وَ إِلَى الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ؛ آیا آنان به شتر نمى‏نگرند که چگونه آفریده شده است؟ و به آسمان نگاه نمی‌‏کنند که چگونه برافراشته شده؟ و به کوه‏‌ها که چگونه در جاى خود نصب گردیده؟ و به زمین که چگونه گسترده و هموار گشته است؟» (غاشیه/ 20 ـ 17).

ب) تفکر در تاریخ و قصص مرتبط با امم گذشته

یکی دیگر از منابع تفکر که در آیات قرآن کریم بر آن تأکید شده، تفکر در تاریخ امت­‌های گذشته است، خداوند در این زمینه خطاب به پیامبر(ص) می‌­فرماید: «... فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُون؛ این داستان­‌ها را (براى آنها) بازگو کن، شاید بیندیشند (و بیدار شوند)» (اعراف/176).

هم­چنین می­‌فرماید: «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَة الْمُکَذِّبین؛ پیش از شما، سنّت‏‌هایى وجود داشت (و هر قوم، طبق اعمال و صفات خود، سرنوشت‌هایى داشتند که شما نیز، همانند آن را دارید.) پس در روى زمین، گردش کنید و ببینید سرانجام تکذیب‏‌کنندگان (آیات خدا) چگونه بود؟»(آل‌عمران/137)

شهید مطهری(ره) در این زمینه می­‌نویسد: « در قرآن آیات بسیارى است که به مطالعه اقوام گذشته دعوت مى‏کند و آن را مانند یک منبع براى کسب علم معرفى می‌‏کند. از نظر قرآن، تاریخ بشر و تحولات آن بر طبق یک سلسله سنن و نوامیس صورت می‌گیرد؛ عزت­‌ها و ذلت­‌ها، و موفقیت‌­ها و شکست­‌ها، و خوشبختی­‌ها و بدبختی­‌هاى تاریخى حساب­‌هایى دقیق و منظم دارد و با شناختن آن حساب­‌ها و قانون­‌ها می‌‏توان تاریخ حاضر را تحت فرمان درآورد و به سود سعادت خود و مردم حاضر، از آن بهره‏‌گیرى کرد.»(2)

 خلاصه سخن اینکه در متون اسلامی اعم از قرآن کریم و روایات، منابعی  برای اندیشه و تفکر معرفی شده که با به­ کار بستن آنها می­‌توان هم شناخت بیشتری نسبت به جهان هستی و آغاز و انجام آن پیدا نمود و هم عقل و خرد آدمی از ورزیدگی خاصی بر خوردار خواهد شد.

پی‌نوشت‌ها: