مبانی فقهی و حقوقی چاپ انحصاری «قرآن مبین» چیست؟
گروه ادب: یکی از مؤسسه‌های انتشاراتی در کشور نام «قرآن مبین» را برای استفاده انحصاری خود به ثبت رسانده است؛ در همین راستا نظرات مراجع عظام تقلید و دیدگاه کارشناسان را بازخوانی می‌کنیم.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، چندی پیش خبری از سوی فعالان حوزه چاپ قرآن اعلام شد که در نوع خود عجیب بود. متن این خبر کوتاه به این شرح بود: «یکی از ناشران، نام تجاری «قرآن مبین» را به نام خود به ثبت رسانده است.»
قرآن مبین؛ انحصاری یا عمومی
ثبت نامهای تجارتی در میان شرکت‌ها امری ساده و معمول به شمار می‌آید که بر اساس قانون تجارت و منطبق با مواد آن اجرا میشود، اما نکته‌ای که در این ثبت «نامِ تجاری» وجود دارد، آنکه آیا می‌توان «قرآن مبین» که یکی از اسامی قرآن کریم است را به شکل انحصاری در اختیار یک ناشر قرار داد و دیگر ناشران را ملزم کرد که دیگر از این نام استفاده نکنند.
آیا این ثبت، جنبه قانونی دارد؟ اگر این حق برای ناشران محترم است و این مؤسسه انتشاراتی می‌تواند دیگر ناشران را ملزم کند که دیگر از این نام استفاده نکنند، چه تبعاتی شامل حال جامعه قرآنی خواهد شد؟ اگر ناشر دیگری «قرآن کریم» و مؤسسه انتشاراتی دیگر «قرآن مجید» را نیز به نام خود ثبت کردند، تکلیف چیست؟ وضعیت مردم چه خواهد بود؟ این مسائل و سؤالات دیگر، همه و همه مسائلی است که تلاش خواهیم کرد به آنها پاسخ گوئیم.
نظر قانون چیست؟
در آغاز توجه به متن قانون تجارت و مواد آن خالی از لطف نیست. بر اساس ماده ۳۱ قانون تجارت، حق استفاده انحصاری از یک علامت به کسی اختصاص دارد که آن علامت را طبق مقررات این قانون به ثبت رسانده باشد. بر همین اساس، فصل سوم این قانون با عنوان «علائم، علائم جمعی و نامهای تجاری» علامت، علامت جمعی و نام تجاری عبارتند از:
الف ـ علامت یعنی هر نشان قابل رؤیتی که بتواند کالاها یا خدمات اشخاص حقیقی یا حقوقی را از هم متمایز کند.
ب ـ علامت جمعی یعنی هر نشان قابل رؤیتی که با عنوان علامت جمعی در اظهارنامه ثبت معرفی شود و بتواند مبدأ یا هر گونه خصوصیات دیگر مانند کیفیت کالا یا خدمات اشخاص حقیقی و حقوقی را که از این نشان تحت نظارت مالک علامت ثبت شده جمعی استفاده می‌کنند متمایز کند.
ج ـ نام تجارتی یعنی اسم یا عنوانی که معرف و مشخص‌کننده شخص حقیقی یا حقوقی باشد.
ماده ۳۲- علامت درموارد زیر قابل ثبت نیست:
الف ـ نتواند کالاها یا خدمات یک مؤسسه را از کالاها و خدمات مؤسسه دیگر متمایز کند.
ب ـ خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی یا اخلاق حسنه باشد.
ج ـ مراکز تجاری یا عمومی را به ویژه در مورد مبدأ جغرافیایی کالاها یا خدمات یا خصوصیات آنها گمراه کند.
د ـ عین یا تقلید نشان نظامی، پرچم یا سایر نشان‌های مملکتی یا نام و نام اختصاری یا حروف اول یک نام یا نشان رسمی متعلق به کشور، سازمان‌های بین‌الدولی یا سازمان‌هایی که تحت کنوانسیون‌های بین‌المللی تأسیس شده‌اند، بوده یا موارد مذکور یکی از اجزای آن علامت باشد، مگر آنکه توسط مقام صلاحیت‌دار کشور مربوط یا سازمان ذیربط اجازه استفاده از آن صادر شود.
هـ ـ عین یا به طرز گمراه‌کننده‌ای شبیه یا ترجمه یک علامت یا نام تجاری باشد که برای همان کالاها یا خدمات مشابه متعلق به مؤسسه دیگری در ایران معروف است.
و ـ عین یا شبیه آن قبلاً برای خدمات غیرمشابه ثبت و معروف شده باشد، مشروط بر آن که عرفاً میان استفاده از علامت و مالک علامت معروف، ارتباط وجود داشته و ثبت آن به منافع مالک علامت قبلی لطمه وارد کند.
ز ـ عین علامتی باشد که قبلاً به نام مالک دیگری ثبت شده یا تاریخ تقاضای ثبت آن مقدم یا دارای حق تقدم برای همان کالا و خدمات و برای کالا و خدماتی است که به لحاظ ارتباط و شباهت موجب فریب و گمراهی شود.
علائم غیرقابل ثبت
واژه‌های عام، در صدر این لیست قرار دارد که به نظر می‌رسد مورد کنونی نیز در همین لیست قرار می‌گیرد؛ برای مثال، اگر شرکتی قصد دارد علامت تجاری «صندلی» را برای فروش صندلی ثبت کند، تقاضانامه ثبت این علامت مردود خواهد شد، چون «صندلی» جزء واژه‌های عام برای این محصول است. از همین رو الفاظ همچون «کریم»، «مجید»، «حکیم» و «مبین» نیز دارای همین ویژگی عام بودن برای «قرآن» است و اختصاص آن به یک مؤسسه و شرکت امکان‌پذیر نیست.
«قرآن مبین» پیش از مؤسسه مقربون نیز به چاپ رسیده است
احمد حاجی‌شریف، معاون نظارت بر چاپ و نشر قرآن سازمان دارالقرآن الکریم در همین رابطه و در گفت‌وگو با ایکنا به بررسی این موضوع پرداخت و اظهار کرد: مؤسسه «المقربون» عنوان قرآن مبین را به نام خود به ثبت رسانده است، البته قبل از این انتشارات، ناشران دیگری به چاپ قرآن با این نام اقدام کرده بودند.
وی ادامه داد: در سال 1380 ناشر دیگری قرآن را با نام «قرآن مبین» به چاپ رسانده بود. همچنین در سال 1346 یا 1344 مؤسسه امیرکبیر این نام را بر روی قرآن خود قرار داد و آن را منتشر کرد که این قرآن در سازمان دارالقرآن موجود است که در همین راستا، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طی یک نامه به سازمان دارالقرآن اعلام کرد که نام «قرآن مبین» تحت انحصار مؤسسه «المقربون» است.
حاجی‌شریف ادامه داد: ما نیز در پاسخ به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کردیم که این کار یک بدعت است و حتی پیش از این نیز، این نام توسط مؤسسه‌های دیگری استفاده شده است و شاید فردا، مؤسسه‌ای دو نام «قرآن کریم» و «قرآن مجید» را هم به ثبت برسانند، آن وقت مردم باید چه کار انجام دهند.
معاون نظارت بر چاپ و نشر قرآن سازمان دارالقرآن الکریم با بیان اینکه برای ثبت یک نام و اثر، حتماً باید کاری جدید صورت گرفته باشد و از طرفی نیز کسی حق ندارد، نامهای قرآن را به خود اختصاص دهد، گفت: همچنین آیت‌الله العظمی مکارم‌شیرازی نیز به صورت شفاهی این اقدام را رد کرده است.
وی تصریح کرد: بهتر است برای حراست از ساحت قرآن و جلوگیری از چاپ قرآن‌های مغلوط یا بدون مجوز جدیت به خرج داده شود؛ برخی ناشران در چاپ قرآن تخلف می‌کنند که باید جلوی آنها گرفته شود.
نظر مراجع در این رابطه چیست؟
آنچه می‌تواند به عنوان حکم قطعی و اطمینان‌آور به آن رجوع کرد نظر مراجع عظام تقلید است؛ آیت‌الله العظمی مکارم‌شیرازی نسبت به این موضوع اظهار نظر فرموده‌اند، به صورت شفاهی اختصاص این نام به مؤسسه‌ای خاص را رد کرده‌اند. اما دو مرجع عالی‌قدر دیگر در کلامی روشن به اظهارنظر در این باره پرداخته‌اند که در ادامه متن نظر مراجع به همراه تصویر آن ارائه میشود.
آیت‌الله العظمی صافی‌گلپایگانی(دامت برکاته)
آیت‌الله العظمی صافی‌گلپایگانی(دامت برکاته) به صراحت بیان می‌کنند: «به طور کلی انحصار چاپ اسامی قرآن به اشخاص و مؤسسات صحیح نیست و اعتبار شرعی ندارد و چاپ قرآن با اسامی مشهور مانعی ندارد و الله العالم»
آیت‌الله العظمی علوی‌گرگانی(دامت برکاته)
آیت‌الله العظمی علوی گرگانی(دامت برکاته) نیز در پاسخ به سؤالی به این شرح: «به نظر حضرتعالی، واگذاری و ایجاد تملک شخصی و به نام کردن اسماء جلاله قرآنی، مانند قرآن کریم، قرآن مبین، قرآن حکیم، قرآن مجید، قرآن عظیم و کلام‌الله مجید، به گونه‌ای که در انحصار یک نفر باشد و دیگران حق نداشته باشند از اسماء خداوند استفاده کنند، از نظر شرعی چه حکمی دارد؟» فرموده‌اند:
«به ثبت دادن نام منحصر، ایجاد حق نمی‌کند و دیگران حق دارند با همین نام قرآن را چاپ نمایند.»
ترافیکِ پرآمد و شد نامه‌ها
در همین رابطه خالی از لطف نیست که مروری بر نامه‌نگاری‌های دارالقرآن الکریم با وزارت فرهنگ و ارشاد و مدیر اداره کتاب سابق داشته باشیم. در تاریخ اول آبان‌ماه سال گذشته، محمدرضا وصفی در نامهای از اداره‌کل کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌خواهد تا از استفاده نام «قرآن مبین» برای همه مؤسسات به غیر از «المقربون» جلوگیری به عمل آید که شرح آن در تصویر پائین قابل رؤیت است.
در همین راستا و پیرو همین نامه محمد الهیاری، مدیرکل امور کتاب در نامهای به دارالقرآن الکریم، مخاطبان نامه را از انحصار نام «قرآن مبین» به مؤسسه «المقربون» مطلع می‌کند.
در تاریخ بیست و یکم آبان در پاسخ به نامه قبل، احمد حاجی‌شریف، معاون نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم سازمان دارالقرآن الکریم به مواردی اشاره می‌کند که به صحیح نبودن اختصاص این نام به مؤسسه «المقربون» اشاره دارد. متن این نامه به این شرح است:
«همانطور که حضوراً عرض شد، قبل از اولین چاپ قرآن توسط مؤسسه المقربون، انتشارت قلم در سال 1380 با نام «قرآن مبین» اقدام به چاپ قرآن کرده است.
روی جلد قرآن‌ها اصولاً نامهای «قرآن کریم، قرآن مجید، قرآن عظیم، قرآن مبین، کلام‌الله مجید و ...» وجود داشته و از این نام‌ها در روی جلد قرآن‌ها استفاده شود.
نکته: در این‌جا این سؤال مطرح است که اگر ناشری برود و نام «قرآن کریم» را برای خود به ثبت برساند آیا هیچ ناشر دیگری نمی‌تواند روی جلد قرآن نام «قرآن کریم» را بنویسد!!!
در مورد توخالی بودن حروف در کلمات قرآن هم، کار جدیدی نبوده است. ده‌ها سال است که این نام در قرآن‌ها انجام میشود و الحمدلله اجازه چاپ آنها توسط آن اداره‌کل محترم صادر شده است.»
در تاریخ نوزدهم خرداد سال جاری، معاون نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم دارالقرآن کریم آورده است: «مجدداً به اطلاع می‌رساند: این نام «قرآن مبین» حتی قبل از انقلاب هم روی قرآن‌ها به چاپ رسیده است که جهت اطلاع بیشتر آن اداره‌کل محترم، به قرآن چاپ شده در سال 1344 توسط انتشارات امیرکبیر، خط نظیف، قطع جیبی مراجعه شود.»
در نامهای دیگر که در تاریخ هفتم مهر سال جاری توسط همان مرجع به اداره‌کل کتاب ارسال شده است، می‌خوانیم: «اسامی که چاپ آن روی جلد، عطف یا داخل قرآن‌ها بلامانع است به ترتیب اولویت زیر می‌باشند: قرآن کریم، قرآن مجید، قرآن عظیم، قرآن حکیم، قرآن مبین و کلام‌الله مجید.»
در پایان این گزارش ذکر این نکته اهمیت دارد که با علی شجاعی‌صائین، مدیر اداره کتاب وزارت ارشاد نیز در همین رابطه تماس گرفته شده است و وی قول داد تا در اولین فرصت به بررسی این موضوع بپردازد و نتیجه تحقیقاتش را در اختیار خبرگزاری ایکنا قرار دهد که این پاسخ در خبری جداگانه منتشر خواهد شد.
