اعتیاد دیجیتال را جدی بگیریم/ ضرورت توجه به ارتباطات مؤثر خانوادگی

به گزارش خبرگزاری ‌بین‌المللی قرآن(ایکنا)، هر روزش مثل دیروز شده بود و انگار خسته از تلاطم‌های زندگی. روزها دیگر برایش فرقی نمی‌کرد به قول خودش اگر پرینتی از زندگی‌اش گرفته می‌شد در آن فقط کار، خانه و یا خانه و کار قابل مشاهده بود، حتی روزهای تعطیل. همه حقوق ماهیانه‌اش هم صرف کلاس، دانشگاه و اجاره‌خانه و خورد و خوراک بود و دیگر از آن پول چیزی برای تفریح باقی نمی‌ماند. تنها یار همراش یک تلفن همراه بود که آن را چند ماه پیش قسطی خریده بود و یک سیم کارت اعتباری هم رویش انداخته بود. همان گوشی قسطی، همه اوقاتش را پرکرده بود حتی اوقات کوتاهش در مترو یا اتوبوس. از کمترین فرصت برای چک کردن لایک‌ها و کامنت‌هایش در شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه استفاده می‌کرد و اگر فرصتی باقی مانده بود به بازی موبایلی می‌پرداخت. همه این وضعیت می‌تواند وضعیت مشابه بسیاری از آدم‌های عصر تکنولوژی باشد. همان آدم‌هایی که کم کم از زندگی سنتی خود خارج می‌شوند و به زندگی مدرن روی آورده‌اند.

در عصر تکنولوژی، هر فردی در برهه‌ای از زندگی خود به دلیل استفاده از این ابزارها دچارآسیب‌هایی می‌شوند که یکی از این آسیب‌ها کمرنگ‌شدن روابط خانوادگی است و بی‌رنگ شدن ارتباطی که در ابتدا اصلا مهم به‌نظر نمی‌رسد ولی با گذر زمان وخامت اوضاع رخ می‌نماید؛ این وضعیت کاملا با مبانی اسلامی ما در تضاد است چرا که اسلام بر تحکیم روابط خانوادگی تأکید بسیاری داشته است و حتی خداوند در قرآن(سوره آل عمران آیه 33)، بهترین الگوها را براى شناسایى خانواده برتر به جهانیان معرفى کرده است که خاندان حضرت ابراهیم (ع ) از آن جمله است. بنابراین فرد چه دستورالعمل‌هایی می‌تواند در زندگی‌اش داشته باشد تا خود را از این آسیب‌ها صیانت کند؟ کدام مبانی اسلامی می‌تواند دستورالعملی برای مقابله با این آسیب‌ها باشد؟ 

اعتیاد موبایلی چیست؟

درباره اعتیادی سخن می‌گوییم که نه دود و دمی دارد نه چهره‌ فرد معتاد را تکیده می‌کند؛ آن‌ها تنها قربانی تکنولوژی و نامدیریتی خود هستند.

پژوهش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد، شش درصد از کاربران تلفن همراه، معتاد به این وسیله هستند، به طوری که اگر تلفن خود را در مکانی جا بگذارند، دچار استرس می‌شوند و گویی چیز مهمی را در زندگی خود از دست داده‌اند.

اعتیاد به تلفن همراه دربر‌گیرنده افرادی می‌شود که در حالی که نیازی به استفاده از این وسیله ندارند،‌ خود را درگیر آن می‌کنند به طوری که قادر به دوری از این وسیله ارتباطی نیستند. در بسیاری از مواقع کاربران از نظر صحبت کردن با تلفن همراه اعتیاد ندارند، بلکه آنها به طور قابل توجهی و بیش از حد از نرم‌افزارهای نصب شده به روی تلفن خود استفاده می‌کنند.

و امروزه با پدید آمدن نرم‌افزارهای مختلف، این اعتیاد، به چند برابر افزایش یافته است. افراد آنقدر سرگرم کار با این نرم‌افزارها می‌شوند تا جایی که زندگی را فراموش می‌کنند. همچنین بعضا دیده می‌شود که فرد در میانه نماز، صدای دینگ دینگ وایبرش را می‌شنود، بلافاصله و بدون صرف هیچ لحظه‌ای، به دنبال تلفنش می‌دود تا بداند چه پیامی به تلفنش رسیده است. همه این‌ها عاداتی است که منجر به اعتیاد موبایلی می‌شود.

اعتیاد موبایلی از تنهایی ناشی نمی‌شود

مجید ابهری، آسیب‌شناس اجتماعی، اعتیاد موبایلی را ناشی از تنهایی نمی‌داند و معتقد است: نمی‌توان گفت که اعتیاد موبایلی ناشی از تنهایی است چرا که گاهی اوقات شاهد این موضوع هستیم که افراد حتی در وسط میهمانی و لحظه‌های خوش زندگی‌شان به موبایل پناه می‌برند.
وی افزود: اوقات فراغت یعنی زمان اختصاصی متعلق به فرد که پس از کار یا تحصیل در اختیارش قرار دارد و او آزاد به انتخاب هر فعالیتی در این بازه زمانی است.

80 درصد مردم ایران نحوه گذران اوقات فراغت را نمی‌داند
این رفتارشناس اجتماعی تصریح کرد: 80 درصد مردم ایران نحوه گذران اوقات فراغت را نمی‌دانند، یعنی تلویزیون اصلی‌ترین وسیله پرکردن این اوقات در جامعه ماست و در کنار آن قشر جوان به شبکه‌های اجتماعی و نرم‌افزارهای تلفن همراه پناه می‌برند تا آنجا که این رفتار به شکل یک اعتیاد درآمده و در تمام اوقات مهمانی، تنهایی، شادی و غم، شاهد افرادی هستند که با گوشی‌های تلفن همراه مشغول نرم‌افزارهایی همچون وایبر، واتس آپ و تانگو هستند. همچنین در رایانه هم در اصلی‌ترین شبکه اجتماعی همچون فیس بوک به سر می‌برند.

خطرجدی؛ استفاده 60 درصدی جوانان از موبایل

وی یادآور شد: حدود 60 درصد از جوانان بیش از دو ساعت در روز وقت خود را با نرم‌افزارهای یاد شده پر می‌کنند و خانواده‌ها نیز با پیگیری فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی در شبکه‌های ماهواره‌ای اوقات فراغت را به سر می‌برند.
ابهری، زمان متوسط مطالعه در جامعه را 15 دقیقه در روز دانست و گفت: متأسفانه متوسط زمان مطالعه در کشورمان، 15 دقیقه در روز است، که با توجه به جامعه ارزشی و اسلامی بودن ایران، این موضوع باعث تأسف است.

شبکه‌های ماهواره‌ای؛ جانشین روابط خانوادگی

این آسیب‌شناسی اجتماعی تصریح کرد: شبکه‌های ماهواره‌ای جانشین روابط فامیلی و خانوادگی شده‌اند و زمانی که یک سریال در قسمت 285، قرار دارد یعنی به همین تعداد روزها فکر افراد را مشغول کرده است. تأثیر منفی فیلم‌های ماهواره‌ای بر روی نوجوانان و جوانان حتی خانواده‌ها غیر قابل انکار است.

وی افزود: پرکردن اوقات فراغت نیاز به مهارت دارد که خانواده و نهادهای فرهنگی و اجتماعی باید رسالت آموزش آن را برعهده بگیرند.

باز هم کم‌کاری نهادهای فرهنگی

این پژوهشگر اجتماعی تصریح کرد: دلیل اصلی روی آوردن جوانان به این گونه اقلام، کم کاری نهادهای فرهنگی است، متأسفانه برای اوقات فراغت افراد، نیازسنجی نمی‌شود و خانواده‌ها همیشه نگران این اوقات فرزندان هستند.
وی ادامه داد: زمانی که خانواده و نهادهای متولی، برنامه‌ای برای اوقات فراغت فرزندان‌شان نداشته باشند، قطعا آنها خودشان راهی برای این اوقات می‌یابند و نتیجه‌اش همین اعتیاد موبایلی می‌شود.

اعتیاد موبایلی ارتباط مستقیم با خانواده دارد

ابهری اظهار کرد: اعتیاد موبایلی به مهارت خانواده مربوط می‌شود و بحث روزمرگی نیست. ممکن است دانش‌آموزی همه درس‌هایش را مطالعه کرده بود و حتی فرد ممتازی در مدرسه‌اش باشد، اما ممکن است پس از مطالعه درس‌هایش به دلیل آنکه برنامه‌ای ندارد، آلوده برنامه‌های موبایلی شود.

ترک ارتباطات حقیقی و اعتیاد به ارتباطات مجازی
وی ادامه داد: در دوره‌ای افراد به امر صله رحم توجه بیشتری می‌کردند اما امروزه به دلیل مشکلات اقتصادی توجه چندانی به این موضوع ندارند و به موبایل پناه می‌برند به همین دلیل بعضا شاهد این موضوع هستیم که در کمترین فرصت افراد به موبایل روی می‌آورند.
این رفتارشناس اجتماعی تصریح کرد: استفاده مداوم از نرم‌افزارهای موبایلی به نوعی اعتیاد به بار می‌آورد و رسانه‌ها باید به واسطه اطلاع‌رسانی، زیان‌های این امر را به جامعه منتقل کنند.

وی در پایان خاطرنشان کرد: دولت در پرکردن اوقات فراغت افراد نقش به‌سزایی دارد. زمانی که امکانات مناسبی را در اختیار افراد بگذارند، قطعا افراد با استفاده از این امکانات کمتر به سراغ ابزارهای دیجیتال می‌رود. برای مثال دولت می‌تواند در تابستان استخرها و سینماها و دیگر مراکز رفاهی رایگان را در اختیار افراد قرار دهند.

کم‌کاری نهادهای فرهنگی تا کجا....؟

بر اساس اظهارات شرکت مخابرات، سال گذشته سود حاصل از تلفن ثابت و همراه یک هزار و 680 میلیارد تومان بوده است؛ تخصیص درصدی از این مبلغ به فرهنگ‌سازی و نشان‌دادن راهکارهایی برای جلوگیری از آسیب‌ها، آیا باید دغدغه مخابرات باشد؟ و یا این‌که باید مطالبه‌گری شود؟ نامگذاری شعار سال به نام اقتصاد و فرهنگ از سوی مقام معظم رهبری، باید درس عبرتی برای تک تک متولیان فرهنگی باشد تا بتوانند به نوعی میان اقتصاد و فرهنگ پیوندی ایجاد کنند. بنابراین اگر درصدی از سود حاصله صرف کارهای فرهنگی شود، قطعا نتیجه کار مؤثر خواهد شد.

نقش خانواده در تربیت فرزندان تا چه اندازه است؟

نقش خانواده در تربیت فرزند بسیار ضروری و سرنوشت‌ساز است و حتی دوستی خانواده با فرزند، سبب افزایش اعتماد به نفس می‌شود و دیگر فرزند مجبور نمی‌شود که برای ارضای نیازهایش به دوست دیجیتالی‌اش پناه ببرد. زمانی که خانواده بیشترین زمان خود را پای سریال‌های ماهواره می‌گذارد و یا به دلیل مشکلات اقتصادی، پدر و مادر ناچار هستند از صبح تا شب، برای تأمین معیشت زندگی مشغول کار باشند، دیگر چه انتظاری می‌توان از رابطه دوستانه خانواده با فرزند داشت. در صورتی که اسلام به تحکیم روابط خانوادگی تأکید بسیار دارد که ما ساکنان عصر تکنولوژی، هیچ توجهی به این تأکیدات نداریم و نتیجه کار همانی می‌شود که هر روز رقیبی مخرب در جریان روزمره، ساز و کار زندگی سالم را نشانه می‌گیرد؛ دیروز: دوست ناباب خیابانی، مواد مخدر و ... امروز: صفحات و شبکه‌های اجتماعی و دوری از اصول‌ها و فردا ...

کمرنگ شدن روابط خانوادگی، آثار مخرب فضای مجازی است

مهری هد‌هدی، مدیر گروه دین تبیان با اشاره به دستورالعمل‌های دینی برای پیشگیری از اعتیاد در فضای مجازی، گفت: اسلام به نظام خانواده، ساماندهی و تحکیم روابط مؤثر اهمیت ویژه‌ای می‌دهد که خود پادزهری برای آسیب‌های برشمرده است.

وی افزود: زمانی که فضای گرم و مملو از عشق میان اعضای خانواده برقرار باشد قطعا این فضا مانع از پناه بردن نسل جوان به خلوت اینترنتی می‌شود. بنابراین خانواده نقش مهمی در مقابله با اعتیاد فضای مجازی دارد.

تقویت بنیه دینی و اخلاقی

مدیر گروه دین تبیان، تقویت بنیه دینی و اخلاقی اعضای خانواده راه دیگری برای مقابله با اعتیاد اینترنتی دانست و تصریح کرد: زمانی که والدین خود ملزم به رعایت استفاده درست از فضای مجازی نباشند، قطعا نمی‌توان انتظاری از فرزندان داشت؛ بنابراین تقویت بنیه دینی و اخلاقی بسیار می‌تواند کارساز باشد.

وی بیان کرد: تقویت بنیه دینی و اخلاقی از طریق توسعه فعالیت‌های آموزشی، هنری، علمی، مسافرت‌های مذهبی و شرکت در جشن‌های علمی و مذهبی محقق می‌شود.

نحوه استفاده درست از اینترنت را به فرزندان‌مان آموزش دهیم

هدهدی اظهار کرد: باید نحوه استفاده درست با تأکید بر مدیریت زمان در اینترنت را به فرزندان آموزش دهیم و اجازه ندهیم هر زمان از روز را که بخواهند وارد فضای مجازی شوند بلکه ساعتی مشخص از روز را به این کار اختصاص دهند.

وی بیان کرد: سایت‌ها و وبلاگ‌نویسان متعهد و مقید را به فرزندان‌مان معرفی کنیم تا از همه سایت‌ها استفاده نکنند بلکه از سایت‌های مفید بهره‌مند شوند.

جهت‌دهی به تفکرات خام

مدیر گروه دین تبیان تصریح کرد: در خانواده‌ها جلسات بحث و گفتمان برگزار کنند یعنی اعضا در مورد مطالبی که در فضای مجازی جستجو می‌کنند به بحث و گفت‌وگو بنشینند و همین امر سبب می‌شود که به تفکر فرزندان جهت داده می‌شود.

ویژگی‌های یک خانواده برتر از دیدگاه اسلام

خانواده برتر از لحاظ ویژگی‌هاى نفـسانى و ارکان تشکیل‌دهنده آن برجستگی‌هایى دارد که شامل دین و ایمان، علم و دانش، معنویت، تقوا، مناسبات در رفتار اجتماعی، شیوه زندگی و تربیت نسل صالح می‌شود. متأسفانه با ورود ابزارهای دیجیتال و استفاده بیش از اندازه، تک تک این ویژگی‌ها کمرنگ شده و حتی از میان رفته است تا جایی که بر اساس آمارهای اعلام شده خانواده‌های ایرانی تنها 30 دقیقه در شبانه‌روز با یکدیگر ارتباط موثر می‌کنند و الباقی ساعات را در فضای مجازی به سر می‌برند و این سبک زندگی کاملا با مبانی اسلامی در تضاد است.

تأثیرگذارترین لحظه زندگی افراد، اوقات فراغت است

حجت‌اسلام علی مخدوم، رئیس مرکز پاسخگویی به شبهات دینی گفت: اوقات فراغت در طول سال از زمان‌های حساس و تأثیرگذار در زندگی کودکان، نوجوانان و جوانان به شمار می‌آید.
وی ادامه داد: تابستان نسبت به سایر اوقات فراغت در طول سال دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است؛ چرا که در این ایام با تعطیلی محیط‌های آموزشی وقت آزاد این دانش‌آموزان و دانشجویان، بیشتر خواهد بود و از طرفی خصوصیت تعطیلات پرداختن به تفریحات و برنامه‌هایی است که علاقمندی فرد را به خود جلب می‌کند.
رئیس مرکز پاسخگویی به شبهات دینی تصریح کرد: معمولا اوقات فراغت از نظر افراد مختلف جامعه دارای معانی متفاوت است؛ اما وجه مشترک آن از یک سو، وقت آزاد است و از سوی دیگر پرداختن به برنامه‌ها و فعالیت‌های غیر اجباری و دلخواه افراد است.
وی بیان کرد: به طور طبیعی در چنین شرایطی که وقت آزاد از یک سو و فعالیت‌های غیر اجباری از سوی دیگر برای انسان مهیاست، میزان تأثیر فعالیت‌هایی که انجام می‌پذیرد، نیز به نحو قابل توجهی افزایش خواهد یافت و در مقابل عدم برنامه‌ریزی موفق و جذاب برای این اوقات سبب اتلاف وقت و یا حتی پر کردن آن با برنامه‌هایی که دارای آسیب‌های فردی و یا اجتماعی است، خواهد شد.

تأثیر برنامه‌های اوقات فراغت بیش از برنامه‌های آموزش و پرورش است

حجت‌الاسلام مخدوم اظهار کرد: گاهی می‌توان به جرئت گفت که تأثیر آموزشی و پرورشی این اوقات بسی بیش از برنامه‌های رسمی آموزشی و پرورشی در طول سال می‌شود و اهمیت و ارزشمندی آن را افزون‌تر می‌کند.

این کارشناس دینی تصریح کرد: اوقات فراغت فرصتی طلایی برای همه دلسوزان جامعه است تا برای فرزندان این مرز و بوم برنامه‌ریزی کنند که اگر برنامه‌ای جذاب، مطمئن و اثر بخش را جدی نگیریم و صرفا اوقات فراغت را در حد رفع بیکاری و صرفا برای مشغول شدن به‌شمار آوریم و در نتیجه با برنامه‌های ساده و غیر مؤثر و یا نه چندان جذاب تصور کنیم، دیر یا زود لطمات متعدد فردی و اجتماعی خواهیم دید.

برنامه‌ریزی نامناسب به مثابه آب ناسالم می‌ماند

وی بیان کرد: فراموش نکنیم تشنگی فرزندان در اوقات فراغت، اگر با آب گوارای برنامه‌های جذاب و سالم و اثربخش سیراب نشود، ناگزیر با هر آب ناسالمی ممکن است به خطر بیفتند.
حجت‌الاسلام مخدوم یادآور شد: این تهدید برای همه اولیای جامعه وظیفه می‌سازد یعنی هم در خانواده و هم در محیط های مختلف جامعه نمی توان به سادگی از کنار این نیاز فوق‌العاده و پراهمیت عبور کرد.
وی بیان کرد: نرم‌افزارهای مختلف، در میان این فرصت‌ها و تهدیدهای فضای مجازی جایگاه خاصی دارند به نحوی که با جذابیت‌های متنوع می‌توانند نه تنها در اوقات فراغت بلکه حتی جایگزین برنامه‌های معمول زندگی فرد شوند.

این کارشناس دینی تصریح کرد: برای مثال تصور کنید زمانی که هم صحبتی فرزندان با والدین و یا سایر بستگان در فضای گرم خانواده جای خود را به نرم افزارهای ارتباطی می‌دهد و یا مطالعه و تفکر جای خود را به بازی‌های رایانه و تلفن همراه می‌دهد، اثر تخریبی این فرصت‌سوزی تا حدی است که می‌تواند در سایر برهه‌های زمانی سال نیز سرایت کند و فرد را از اصول با ارزش انسانی دور کند.
وی بیان کرد: فرزندان به عنوان امانت‌های الهی برای ما وظایف خطیری را در این موضوع به نحو خاص و اکید رقم می‌زنند که اگر با کوتاهی با آن برخورد کنیم، دیر یا زود نتیجه سوء آن  را در کاستی‌های آینده‌سازان کشور مشاهده خواهیم کرد.

هیچ کس تنها نیست؛ حتی شما دوست عزیز!

پس از آنکه فرد گوشی موردنظرش را خریداری کرد از سوی فروشنده این سوال مطرح می‌شود که آیا می‌خواهد که برنامه‌ای در تلفنش نصب شود؟ وقتی لیست همه برنامه‌ها مقابلش قرار می‌گیرد، ناخودآگاه وسوسه می‌شود که نیمی از برنامه‌ها را خریداری کند و یا وقتی این شعار «هیچ کس تنها نیست» را در بازار موبایل مقابلش می‌بیند، او چه احساسی می‌کند؟ آیا دوره تنهایی به سر رسیده است و می‌توان وقتش را با تلفن و برنامه‌های جانبی آن به سر ببرد. استفاده مداوم از این ابزارها اعتیاد به بار می‌آورد آن هم از نوع دیجیتال. آسیب‌های روانی کمترین آسیب استفاده از این اقلام است.

مردم روزانه بیش از یک روز فعالیت‌ دارند!

اکبرجلالی، عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران، با اشاره به حضور مردم در فضای مجازی گفت: برخی از مردم با استفاده از فضای مجازی، بیش از 24 ساعت در شبانه‌روز کار می‌کنند. شاید این رقم در مرحله اول غیرواقعی به نظر برسد، اما زمانی که می‌بینیم یک کارمند در پشت میز اداره همزمان با گوشی تلفن همراه خود مشغول صحبت است و بر صفحه کامپیوتر مشغول تحقیق و یا در حال نوشتن نامه‌ای به صورت دستی است، متوجه می‌شویم این شخص در آن واحد سه کار را انجام می‌دهد، در نتیجه می‌توان ادعا کرد که برخی از افراد حتی 24 ساعت روز را در مقایسه با حالت سنتی مشغول کار در فضای مجازی هستند.

تعادل، مانع از تبعات منفی فضای مجازی می‌شود

عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران تصریح کرد: نمی‌توان گفت که هیچ یک از این کارها بیهوده است اما حتی اگر هر یک از اقدامات ذکر شده درست هم باشند، با طبیعت انسان چندان سازگار نیست و انسان علاقمند است که بخشی از زندگی خود را همچنان با دیگران به صورت سنتی بگذراند تا با رسیدن یک پیام کوتاه در مترو ناگهان منقلب نشوند.
جلالی به مهم ترین آسیب ناشی از استفاده مداوم از فضای مجازی اشاره کرد و گفت: آسیب ویژه استفاده بیش از اندازه فضای مجازی، آسیب روانی است. همین که فرد با دریافت پیامی از وایبر و دیگر برنامه‌های موبایلی، منقلب می‌شود، جنبه روانی دارد.

وی ادامه داد: برای جلوگیری از آسیب‌های روانی باید تعادلی در استفاده از امکانات فضای مجازی و فضای سنتی به وجود بیاید تا فرد دچار آسیب نشود.

ابزارهای دیجیتال، رفیق نیمه راه انسان
حرف مشترک یک آسیب‌شناس اجتماعی، کارشناس دینی و کارشناس فضای مجازی این بود که استفاده مداوم از ابزارهای دیجیتال به ویژه تلفن همراه و برنامه‌هایش، اعتیاد به بار می‌آورد آن هم از نوع دیجیتال.

فردی که همه اوقات فراغتش را حتی کمترین زمان را صرف استفاده از این ابزار می‌کند، آنقدر وابسته این ابزار می‌شود که اگر لحظه‌ای به آن دسترسی نداشته باشد، قطعا دچار اختلالات روانی خواهد شد. بنابراین هر فردی به سهم خودش می‌تواند کانون خانواده‌اش را گرم نگه دارد و از ورود این مهمان ناخوانده جلوگیری کند. تحکیم کانون خانواده به دور از موبایل و ماهواره، توجه ویژه به امر صله رحم و افزایش سلامت معنوی، کار چندان سختی نیست و قطعا ما را از اعتیاد دیجیتالی نجات خواهد داد. بنابراین با توجه ویژه به مبانی اسلام در سبک زندگی‌مان به راحتی ‌میتوان آسیب‌ها را کاهش و شرایط جدید را مدیریت کرد.