تجسم زیباترین کلام در زیباترین خط/ ویژگی‌های کتابت قرآن با نستعلیق
گروه هنر: قصد داشتم هنر اصیل ایرانی را در خدمت قرآن قرار دهم و زیباترین کلام را به زیباترین خط بنویسم؛ وقتی که به شاگردی استاد میرخانی درآمدم، متوجه شدم که استاد، قرآن را با خط نستعلیق کتابت کرده‌اند؛ از این رو علاقه‌مند شدم که این کار را انجام دهم.
منوچهر نوح‌سرشت متولد 1327 است و هنگامی که استاد سیدحسین میرخانی در انجمن خوشنویسان مشغول به فعالیت بود و توان تعلیم دادن داشت، به خدمت وی درآمد و خطاطی را تحت نظر این استاد آموخت. متاسفانه عارضه سکته استاد میرخانی باعث شد که نوح‌سرشت و دیگر شاگردان نتوانند از حضور استاد بهره بگیرند و همین باعث شد که به آثار او مراجعه کنند.
وی از دوران کودکی به خوشنویسی علاقه‌مند بوده است و در دوران تحصیل نیز فعالیت خوشنویسی انجام می‌داد. شاگردی استاد میرخانی را از سال 1348 آغاز کرد. بعد از اینکه دیپلم گرفت و وارد دانشگاه شد، به خوشنویسی پرداخت و تعلیماتش را از زمانی که به حضور استاد میرخانی رسید، آغاز کرد.
وی اخیراً قرآنی را به خط نستعلیق کتابت کرده است که هم‌اکنون در بازار نشر عرضه می‌شود. بر این اساس خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، گفت‌وگویی با این کاتب قرآن انجام داده که از نظرتان می‌گذرد.
چه عامل و انگیزه‌ای باعث شد که به کتابت قرآن کریم بپردازید؟
قصد داشتم هنر اصیل ایرانی را در خدمت قرآن قرار دهم و کلام الهی را که زیباترین کلام است، به زیباترین خط بنویسم و بگویم که می‌توان با خطی خوانا، قرآن را نگاشت. وقتی که به شاگردی استاد میرخانی درآمدم، متوجه شدم که استاد، قرآن را با خط نستعلیق کتابت کرده‌اند؛ از این رو علاقه‌مند شدم که این کار را انجام دهم. ولی باید صبر می‌کردم که خطم به اصطلاح پخته شود و به درجه استادی برسم و بعد از آن، کتابت قرآن را آغاز کنم.
بر همین اساس صبر کردم. بعد از اینکه مراحل مختلف خوشنویسی را طی کردم، درجه یک هنری که معادل دکترای هنری است، از وزارت ارشاد گرفتم و در کنار آن، مدرک استادی را از انجمن خوشنویسان دریافت کردم و پس از آن به کتابت قرآن روی آوردم.
آثار دیگری نیز به خط نستعلیق کتابت کرده‌اید؟
بله، کتابت قرآن کریم تنها اثری نیست که ارائه کرده‌ام؛ پیش از این، کتابی از سعدی و برخی دیگر از آثار ادبی را کتابت کردم و در نمایشگاه‌های متعددی حضور یافتم. کتابت قرآن کریم به خط نستعلیق، آخرین اثرم است که کتابت کرده‌ام.
آیا از پیشینه کتابت قرآن کریم اطلاعاتی داشتید؟
از پیش اطلاعات داشتم. بیشتر قرآن‌هایی که تاکنون نوشته شده، به خط نسخ است. هنگامی که قرآن نازل شد، نیاز بود که کتابت شود و خط رایج آن دوران، خط کوفی بود که کوفی مدنی، کوفی مکی، کوفی کوفه و ... از آن جمله به شمار می‌آیند که تفاوت‌های جزئی با هم داشتند.
قرآن طی چند صد سال به این خطوط نوشته می‌شد. در این راستا، خط اولیه برای تندنویسی قرآن کریم احساس شد و نیاز بود که خط راحت‌تری جایگزین این خط شود.
خط نسخ چطور در کتابت قرآن کریم توسعه پیدا کرد؟
از آنجا که نگارش خط کوفی مشکل بود، خط نسخ اولیه پدید آمد و «ابن مقله» آن را هماهنگ و چند خط به نام خطوط صفه ایجاد شد که خط نسخ از آنجا پدید آمد. در این اثنی، خط نسخ اولیه توسعه یافت و قانون‌مند شد و با عنوان خط نسخ مورد استفاده قرار گرفت.
بر چه اساس از خط نسخ بیش از خط ثلث در کتابت استفاده می‌شد؟
خط ثلث نیز برای کتابت قرآن مورد استفاده قرار می‌گرفت، ولی خط نسخ بیش از این خط به کار گرفته می‌شد. خوانایی قرآن با خط نسخ بیش از دیگر خطوط بود. در این راستا باید گفت که خواندن قرآن نوشته شده با خط ثلث، سخت است. چون سطوح زیادی دارد و باعث می‌شود که اعراب روی حروف قرار گیرد و خواندن را مشکل کند.
فردی که قصد کتابت قرآن را دارد باید حائز چه ویژگی‌ها و توانمندی‌هایی باشد؟
فرد باید در مرحله پایان خوشنویسی باشد که بتواند قرآن را کتابت کند. از این رو کسی که در دوره ممتاز، فوق ممتاز و حتی اوایل مراحل استادی است، نمی‌تواند به کتابت قرآن بپردازد. کاتب قرآن باید پیش از کتابت کتاب وحی، در این حوزه تمرین‌های بسیاری انجام داده باشد و آثار متعددی را کتابت کرده باشد که مورد تأیید استادان نیز قرار گرفته و کیفیت بالایی داشته باشد. وقتی کتابت فرد مورد تأیید استادان خوشنویس بود، در آن زمان می‌تواند شروع به کتابت قرآن کند.
دلیل صرف این مدت زمان و سخت‌گیری در این حوزه چیست؟
علت این کار آن است که این کار هنری بسیار سخت است و قله‌ای است که دست‌نایافتنی به شمار می‌آید و هر کس نمی‌تواند به آن دست پیدا کند. استاد میرخانی همیشه می‌گفتند که از میان صد نفری که به انجمن خوشنویسان می‌آیند، شاید چهار تا پنج نفر از عهده کار برآیند. این کار بسیار زمان‌بر است و به سرعت نمی‌توان در آن پیشرفت کرد.
لطفاً درباره پیش‌زمینه‌ها لازم برای کتابت قرآن بیشتر توضیح دهید.
اولین مطلب در این حوزه، استعداد فرد مورد نظر است. از این رو استعداد فرد باید محک زده شود تا مشخص شود که در چه سطحی قرار دارد. بسیاری از افراد تصور می‌کنند که کارشان مطلوب است، ولی استاد وقتی کار را می‌بیند، نمره منفی به آن می‌دهد. در این حوزه نیاز است که خط صیقل بخورد و این موضوع نیازمند آن است که فرد به صورت مداوم بنویسد و اشکال کارش درآید. در اصل، فرد در این حوزه باید تلاش کند و زیاد بنویسد.
خود شما تا چه حد در این حوزه تلاش کردید؟
گاهی یک سرمشق را طی روزهای تعطیل از صبح تا شب می‌نوشتم و تنها برای نماز و نهار کار را رها می‌کردم. در این حوزه تلاش می‌کردم که یک دفتر چهل یا شصت برگ را به صورت پشت و رو پُر کنم. اگر فرد به این صورت کار کند، روز به روز پیشرفت می‌کند و خطش قوام می‌یابد و اشکالاتش کمتر می‌شود و دیگر اشکالی باقی نمی‌ماند. در آن زمان است که باید به کتابت قرآن مشغول شود. این فرد همچنین باید صفحه‌آرایی و خط کرسی را نیز رعایت کند.
چه شد که به فکر کتابت قرآن به خط نستعلیق افتادید؟
از آنجا که اغلب قرآن‌ها به خط نسخ عربی یا نسخ ایرانی است، تصمیم گرفتم که قرآن را به خط نستعلیق نیز کتابت کنم، ولی خط نستعلیق مشکل و دیربازده است؛ یعنی دست‌یابی به اوج این خط در سطح حرفه‌ای مشکل و نگارش این خط سخت است؛ به ویژه کتابت قرآن، زیرا کتابت قرآن با این خط، به دلیل ارتفاع و دور زیاد، سخت است و اعراب‌گذاری برای آن مشکل؛ به همین دلیل کتابت قرآن با این خط تا حدودی مشکل است و کاتبان کمتر به این سبک روی می‌آورند.
درباره کتابت قرآن با خط نستعلیق و محدودیت‌هایی که این خط دارد بیشتر توضیح بدهید.
این خط نسبت به خط نسخ محدودیت دارد. برای مثال می‌توانیم برخی از حروف مانند نون و یاء و برخی اتصالات را بکشیم، ولی در خط نستعلیق انضباط زیاد است و قاعده خاص دارد و نمی‌توان آن را زیاد کشید و از این رو محدودیت پیش می‌آید و خطاطان کمتر به کتابت قرآن روی می‌آورند. این خط به عروس خطوط اسلامی معروف است و این شهرت به دلیل زیبایی آن است.
با توجه به اطلاعاتی که در این حوزه دارید، برایمان از جایگاه قرآن کتابت شده با خط ایرانی در دیگر کشورها بگویید؟
کتابت قرآن در کشورهای عربی، ابتدایی است و به همین دلیل آنان کتابت قرآن به خط ایرانی را دوست دارند و نسبت به این کتابت با این خطوط راغب هستند؛ از این رو ما نیز کار را آغاز کردیم و رسم‌الخط عربی را به خط ایرانی نوشتیم. پیش از این عثمان‌طه این کار را با استفاده از خط نسخ انجام داده بود که الان به عنوان رسم‌الخط عربی مشهور است. هم‌اکنون در تمام کشورهای عربی، قرآن با خط عثمان‌طه مورد قبول است.
درباره قرآنی که به خط نستعلیق کتابت کرده‌اید و ویژگی‌های این مصحف توضیح دهید.
قرآنی را که به خط نستعلیق کتابت کرده‌ایم، مورد قبول سازمان دارالقرآن الکریم قرار گرفت و تصحیح و آماده چاپ شد و هم‌اکنون روانه بازار نشر شده است. یکی از اقداماتی که در کتابت این قرآن انجام شده، این است که صفحه قرآن با ابتدای آیه آغاز می‌شود و با پایان آیه نیز خاتمه می‌یابد؛ از این نظر همانند قرآنی است که با خط عثمان‌طه کتابت شده است. همچنین این قرآن در 604 صفحه همانند قرآن عثمان‌طه کتابت شده و هر صفحه قرآن عثمان‌طه با آن منطبق است.
درباره کتابت قرآن به خط نستعلیق از گذشته تا به امروز بگویید.
قرآنی را که من کتابت کرده‌ام، اولین قرآنی نیست که به خط نستعلیق چاپ می‌شود. اولین قرآن با این خط طی قرن‌ها پیش نوشته شده است. در قرن معاصر نیز استاد سیدحسین میرخانی قرآن را با این خط در پیش از انقلاب کتابت و چاپ کرده است. تفاوت اثر استاد میرخانی با قرآنی که کتابت کرده‌ام در روندی است که با قرآن عثمان‌طه انطباق دارد. یعنی همان شروع صفحه با ابتدای آیه و پایان صفحه با انتهای آیه.
این قرآن در چه قطعی و توسط کدام انتشارات چاپ شده است؟
این قرآن در قطع رحلی چاپ شده تا خط واضح‌تر دیده شود؛ زیرا قرآن هر چه ریزتر باشد، کلمات هم ریزتر دیده می‌شود و کیفیت کار خوب نخواهد بود و زحمتی که برای اثر کشیده شده است مشخص نمی‌شود. همچنین این اقدام برای خوانا بودن قرآن انجام شده است؛ از این رو با مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این باره صحبت شد و آنان نیز پذیرفتند که قرآن را در قطع رحلی به چاپ برسانند. این کار توسط معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد و با همکاری معاونت هنری این وزارتخانه به چاپ رسید.
چرا معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای چاپ این قرآن پیشقدم شد، در حالی که این وظیفه را معاونت فرهنگی می‌توانست عهده‌دار شود؟
معاونت قرآن و عترت امتیاز این قرآن را خریداری کرده و آن را در اختیار معاونت هنری گذاشته است. معاونت هنری نیز پذیرفته که بهای چاپ این قرآن را تقبل کند. این قرآن دارای کارهای هنری خواهد بود که بر روی جلد و صفحات این قرآن انجام می‌شود؛ از این رو معاونت هنری پذیرفته است که چاپ آن را برعهده بگیرد.
آیا می‌توان این کار را سفارشی برشمرد؟
خیر. این قرآن به صورت سفارشی نوشته نشده است. من ابتدا کار را آغاز کردم و بعد از انجام کتابت، کار مورد کارشناسی و ارزیابی قرار گرفت و مورد قبول واقع شد. همچنین استادان خوشنویس از جمله اخوین، امیرخانی و خروش، کتابت این قرآن را دیده و آن را تایید کرده‌اند.
با توجه به اینکه این قرآن جزء آثار فاخر است، از چه نوع کاغذی برای چاپ آن استفاده شده است؟
این قرآن به خط نستعلیق در قالب اثری نفیس چاپ شده و به همین دلیل کاغذ مورد استفاده برای این قرآن گلاسه است و جلدش نیز گالینگور و هنری.
چقدر زمان برای کتابت این قرآن صرف شده است؟
براین کتابت این قرآن در حدود پنج تا شش سال زمان صرف کردم. مدتی نیز برای تصحیح آن، زمان صرف شد و رفع اشکال و گرفتن مجوز چاپ نیز به طول انجامید.
کتابت قرآن به نستعلیق چه مشکلاتی دارد و شما در کتابت این قرآن فاخر با چه موانعی مواجه بودید؟
کتابت قرآن کریم به خط نستعلیق کار سختی به شمار می‌آید و اغلب افراد تجربه کتابت قرآن با این خط را نداشته‌اند.
برخی کلمات مرکب در قرآن کریم هستند که ارتفاع زیاد دارند و خوشنویس باید فردی توانمند باشد و از ارتفاع کلمات کم کند و شیب را به نحوی بکاهد و به سطح اضافه کند.
از سویی اعراب‌گذاری کلمات قرآنی که به خط نستعلیق نوشته شده سخت است و نمی‌توان اعراب کلمات را که ارتفاع زیاد دارند، روی هم گذاشت و این موضوع نیازمند آن است که خوشنویس خلاقیت به خرج دهد و ضمن رعایت این مسائل، مراقب باشد که به خوشنویسی و زیبایی خط لطمه نخورد؛ از این رو خوشنویس باید از چنان توانمندی برخوردار باشد که بتواند از عهده کار برآید.
هنگامی که در نمایشگاه قرآن حضور یافتم، خطاطان قرآن برخی از کشورها را دیدم. آنان قرآنی را که در نمایشگاه کتابت می‌شد، مشاهده می‌کردند و از نحوه کتابت بسیار لذت می‌بردند و آن خط را می‌پسندیدند.
به گفته این مهمانان خارجی، قرآنی که در کشورهای اسلامی کتابت می‌شود، پیش از پایان کتابت به اطلاع مسئولان می‌رسد و آنان قرآن را خریداری می‌کنند و به چاپ می‌رسانند، ولی در ایران متولی برای این حوزه وجود ندارد.
واضح‌تر بگویم، سازمانی و نهادی در داخل کشور نداریم که توان مالی داشته باشد که بتواند این کارها را حمایت کند تا کاتب، صرفاً به کتابت قرآن مشغول شود.
معمولاً کارهایی در این حوزه مورد حمایت قرار می‌گیرند که فاخر و ارزشمند باشند. تنها این گونه آثار هستند که مورد تایید قرار می‌گیرند و برای چاپ حمایت می‌شوند.
