بررسی مؤلفه‌های دینی در «هویت ملی در قصه‌های عامه دوره صفوی»

محمد حنیف، پژوهشگر و نویسنده ادبی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، درباره آخرین اثر خود با عنوان «هویت ملی در قصه‌های عامه دوره صفوی» گفت: در این کتاب به بررسی مؤلفه‌های هویتی در قصه‌های عامه که از دوره صفوی وجود داشته است، پرداخته‌ام.
وی با بیان این مطلب افزود: در این راستا تمام قصه‌های مکتوب و شفاهی را گردآوری کردم و به بررسی شش، هفت عنصر هویتی همچون مذهب، حکومت، نژاد، زبان، آداب، سنن، جغرافیا در این داستان‌ها پرداخته‌ام.
وی با بیان اینکه بخشی از کار شامل دورنمایی از کلیت کتابی بود که در دوره صفوی منتشر شده بود، عنوان کرد: قصه‌های گردآوری شده به صورت مکتوب یا قصه‌های خلاقه یا اقتباس شده در این اثر آورده شده است.
حنیف در ادامه سخنانش درباره اینکه تا چه میزان به اعتقادات مذهبی افراد پرداخته است، اظهار کرد: بخشی از قصه‌های عامه منعکس‌کننده اعتقادات دینی مردم است، ولی گاه این اعتقادات مطابق با دستور دین مبین اسلام نیست.
وی در توضیحات بیشتر گفت: برای مثال در این باره می‌توان گفت که خرافات با باورهای دینی مردم مخلوط شده و در قصه خودنمایی پیدا کرده است. برای مثال بخش مهمی که باور دینی مردم را نشان می‌دهد، اعتقاد مردم در دوره صفویه به ولایت امام علی(ع) است.
حنیف همچنین اظهار کرد: چون در دوره صفوی بین ایران و ازبکستان و از سوی دیگر بین ایران و عثمانی جنگ بود، این جنگ بر پایه مسائل دینی بود و به همین دلیل صورت مذهبی به خود گرفت؛ یعنی به درگیری بین شیعه و سنی تبدیل شد.
وی با اشاره به داستان «حسین کرد شبستری» به عنوان یکی از کتاب‌های این دوره افزود: در این کتاب به وضوح درباره درگیری‌هایی که بین ایران و این کشورها بوده، با عنوان جنگ‌های مذهبی صحبت شده است.
حنیف با بیان اینکه در باور مردم دوره صفویه، اعتقاد مردم به امام علی(ع) بسیار قوی بود، ادامه داد: با این حال درگیری‌هایی که در دوران صفوی بین ایران و دولت‌های ازبکی و عثمانی روی داده است، قالب ضعیف‌تری از جنگ‌های مذهبی را به نسبت کتاب‌هایی که به صورت رسمی به این موضوع پرداخته‌اند، نشان می‌دهد.
این پژوهشگر حوزه ادبیات به بخشی از داستان‌های دوره صفوی اشاره کرد که در آنها اعتقادات مردم عامه به خرافه نزدیک می‌شود. در این داستان‌ها، اعتقادات مردم از باورهای شیعه دور می‌شود.
حنیف در این باره به بیان توضیح بیشتر پرداخت و اظهار کرد: با توجه به اینکه قصه‌ها بیشتر درباره شاه عباس بود، مثال‌های بیشتری را می‌توان مشاهده کرد. شاه عباس قدرت بلامنازع در آن دوران بود که کسی نمی‌توانست با وی هم‌آوردی کند. حال این قدرت در برابر قدرت خداوند لایزال قرار می‌گیرد.
وی با اشاره به اینکه نگاه مردم به این رویکرد الهی است، ادامه داد: در برخی داستان‌های عامه، شاه عباس قدرتی فراتر از حدود دین مبین اسلام و مذهب شیعه پیدا می‌کند. برای مثال در یک داستان سه خواهر را همزمان به عقد خود درمی‌آورد که این موضوع با اعتقادات دینی و قوانین دین مبین اسلام منافات دارد.
حنیف یادآور شد: چنین قدرتی به صورت اختصاصی به شاه عباس در قصه‌های عامیانه داده شده است. در چنین مواردی است که باور دینی مردم به خرافات نزدیک است. به همین دلیل است که قدرت شاه عباس را بالاتر از آنچه بوده نشان می‌دهند.
وی در ادامه درباره زمان صرف شده برای نگارش این کتاب گفت: مدت دو سال برای نگارش این اثر زمان صرف کردم، ولی می‌توان گفت بخشی از کار را استادان حوزه ادبیات پیش از این انجام داده بودند و من از حاصل زحماتی که آنان کشیده بودند، استفاده کردم. 
حنیف افزود: این کتاب شامل دو بخش است؛ یک بخش مربوط به قصه‌های عامه است که مکتوب نشده و اغلب این مطالب مربوط به زحماتی است که پیش از این توسط ده‌ها فرهنگیار از دهه 40 به بعد کشیده شده است.
این نویسنده از ارسال این فایل‌های نامکتوب به رادیو فرهنگ سابق اشاره کرد و افزود: این فایل‌ها در این رسانه جمع‌آوری شد و اگر امروز می‌خواستیم چنین فایل‌هایی را گردآوری کنیم، قطعا هزینه گزافی می‌خواست و پروژه‌ای چند ساله می‌طلبید که خوشبختانه این کار انجام شده بود و در اختیار من قرار گرفت.
نویسنده «جنگ از سه دیدگاه» اظهار کرد: بخش دیگری از مطالعه مربوط به این اثر شامل آثار مکتوب است که برای مثال یکی از کتاب‌ها توسط محمود ترابی‌نژاد از زبان ترکی به فارسی برگردانده شده است. همچنین چند اثر از هرات به ایران آورده شده بود که در راستای نگارش این اثر آنها را بررسی کردم.