نقش جنبه‌های زیبایی‌شناختی قرآن در کاربردی شدن مفاهیم آن
گروه دانشگاه: شناخت وجوه زیبایی‌شناختی قرآن، تأثیر بسزایی در کاربردی شدن مفاهیم قرآنی در زندگی روزمره دارد و از این طریق مخاطب با هر سطح تفکر و تخصص می‌تواند برداشتی در جهت بارورتر شدن تفکرش در مفاهیم و آیات قرآنی داشته باشد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، چندی پیش و در ضمن بیست و دومین نمایشگاه بین‌المللی قرآن، نخستین جشنواره آثار برتر میان‌رشته‌ای قرآن کریم به همت سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشگاهیان کشور برگزار شد.
در این دوره از این جشنواره، پایان‌نامه «زیبایی‌شناسی سوره الرحمن» تألیف سپیده یاقوتی که حاصل کار وی در دوره کارشناسی‌ارشد رشته پژوهش هنر دانشگاه الزهرا(س) با راهنمایی اشرف السادات موسوی‌لر بوده، حائز رتبه اول کشور شد.
در ادامه معرفی‌ای را که نویسنده پایان‌نامه «زیبایی‌شناسی سوره الرحمن» از اثر خود در اختیار ما قرار داده است، می‌خوانید.
قرآن، تمدن و تأویل
قرآن کریم متنی معجزه‌آسا است که می‌توان آن را در تاریخ فرهنگ عربی، متنی محوری به شمار آورد و با توجه به این مسئله تمدن عربی ـ اسلامی را تمدن «متن» نامید و اگر تکیه‌گاه یک تمدن، متنی باشد که اساس و محور آن تمدن به شمار آید، تردیدی نیست که تأویل ـ یعنی روی دیگر متن ـ از ساز و کارهای مهم این فرهنگ و تمدن، در تولید و شناخت است. این تأویل گاه مستقیم، یعنی ناشی از داد و ستد مستقیم با متن و رویکردی آگاهانه برای فهم مدلول و معنای آن است؛ آن گونه که در حوزه علوم دینی رایج است. گاه نیز تأویل به گونه‌ی غیرمستقیم است که آن را در قلمرو دیگر علوم می‌یابیم.
ضرورت رویکرد زیباییشناسانه به قرآن
وقتی متن محور تمدن یا فرهنگی باشد، ناگزیر تفسیر و تأویل‌هایش متعدد و تابع عوامل گوناگونی است. در عصر جهانی شدن ارتباطات که زبان تصویر با بیان تأثیرگذار و جذاب، شکلی متفاوت به آثار فکری و عقیدتی و به رفتار درست انسانی و بالاخره به تصور زیباشناختی مخاطبان بخشیده، نگریستن به جلوه‌های تصویری و تجسمی قرآن با رویکردی زیباییشناسانه، بسیار مهم و ضروری می‌نماید.
در واقع «تصویر هنری» به عنوان مبنا و قاعده بنیادین سبک قرآن و ابزار برجسته و برگزیده در بیان جنبه‌های زیباییشناسانه آیات، با بهره‌گیری از عناصری چون تجسم و تشخیص، حرکت، رنگ، گفتگو، صدا، زمان و مکان و سایه الفاظ، معانی مجرد و ذهنی، حالت‌های درونی و موضع‌گیری‌های انسانی را می‌آفریند و با طرح غیرمستقیم مسائل به گونه‌ای زیبا، دریافت را تسهیل و تسریع می‌سازد.
در عین حال، قرآن کریم بر خلاف برخی از متون که تنها به ساز و کارهای زبانی و جنبه‌های ساختاری متن توجه داشته و مورد عنایت ادبا و ناقدان قرار گرفته‌اند، از جهت محتوا نیز متنی شگرف و معجزه است. از سویی دیگر، نزول قرآن سرآغاز جنبشی در ادبیات است و با نوآوری‌های صوری و معنایی خود بر دیگر متون تأثیر بسزایی گذاشته است که با بررسی آن از این دیدگاه، می‌توان بیش از پیش به کشف زیبایی‌های قرآنی و تقویت ذوق مخاطب، به فهم هر چه بیشتر قرآن کمک کرد.
کاربردی شدن مفاهیم قرآن با رویکرد زیبایی‌شناختی به آن
اما اهمیت این پژوهش از آن جهت است که شناخت و بررسی جنبه‌های زیبایی‌شناختی قرآن به عنوان کتاب آسمانی و تمیزدهنده بین حق و باطل، تأثیر بسزایی در روان و کاربردی شدن مفاهیم قرآنی و کاربرد آن در زندگی روزمره می‌گذارد؛ به گونه‌ای که هر مخاطبی با هر سطح تفکر و تخصصی می‌تواند برداشتی متفاوت در این زمینه داشته باشد؛ برداشتی که در جهت ایجاد جوشش و جریانی نو برای هر چه بارورتر کردن تفکر در مفاهیم و آیات قرآنی است؛ چرا که با بیانی تازه و اسلوبی جدید در بیان مفاهیم همراه است تا به واسطه آن در ذهن بیشتر تأثیر گذاشته و سبب ایجاد انگیزه در تأویل قرآن و به دنبال آن پی بردن به جلوه‌هایی جدید از زیبایی قرآن با دیدگاهی نو شود.
از آنجا که اثر هنری مبدأ هنرمند است و هنرمند مبدأ اثر هنری، بنابراین پرداختن به سوره الرحمن به عنوان نمودی از خلق هنری آیات قرآن، نگاهی آینه‌ای و فراتر از مطالعه تطبیقی هنر است که می‌کوشد عناصر مشترک و مؤثر در باب زیبایی‌شناسی آیات را در قالبی نو به تصویر بکشد. بدین ترتیب، بررسی تصویر، از حیث بافت و سیاق در ارائه معنای مطلوب و الگوی برتر انسانی، کامل می‌گردد تا بدین وسیله وحدت تصویر هنری در وحدت متن به تحقق برسد.
نظریه سیدقطب؛ مبنای اصلی پایان‌نامه
مبنای اصلی این پژوهش که سعی در ارائه مطالبی جدید در قالبی نو در زمینه جنبه‌های بررسی هنری قرآن را دارد، نظریه سیدقطب، اولین نظریه‌پردازی است که تصویرپردازی هنری را در قرآن مورد بررسی قرار داده است. بر این اساس این پژوهش در چهار فصل تنظیم شده است.
مروری بر فصل‌های پایان‌نامه
فصل اول در دو بخش مجزا به بیان معنا و مفهوم زیبایی‌شناسی و تصویرپردازی هنری و عناصر آن می‌پردازد. در بخش اول به بیان مفهوم زیبایی‌شناسی و نسبت آن با هنر و زیبایی و بررسی نظرات متفکران و صاحب‌نظران این حوزه پرداخته و در بخش دوم با بیانی مشابه به تعریف تصویر و تصویرپردازی هنری، کارکردهای آن در متون دینی و عناصر آن، معرفی هنر تصویرگری و مصورسازی و کاربردهای آن و هدف از به کارگیری تصویر و اهمیت آن در بررسی متون دینی، بالاخص قرآن کریم پرداخته شده است.
فصل دوم به بررسی مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی و تصویر هنری در قرآن و شرح آن در قالب مثال‌هایی از آیات منتخب سوره الرحمن می‌پردازد. سپس در این فصل با بیان کارکردهای تصویر هنری در کلام وحی سعی در نشان دادن اهمیت این کارکردها در انتقال مفاهیم عینی از مضامین آیات شده است.
در فصل سوم با تببین اصطلاحات هنری سید قطب به عنوان بزرگترین نظریه‌پرداز در زمینه تصویر هنری در حوزه متون دینی، به شرح و بسط مؤلفه‌های نظریه وی پرداخته شده است.
در جمع‌بندی نیز مطالب فصول قبل، در فصل آخر آمده و در ابتدا کلیاتی پیرامون سوره الرحمن و تعابیر پیرامون آن ذکر شده و سپس با تقسیم‌بندی محتوایی آن به پنج قسمت مجزا در هر قسمت به طور جداگانه ابتدا آیات همراه با ترجمه و معانی کلمات بیان شده است، پس از آن در جمع‌بندی تفاسیر موجود، نگارنده سعی در ارائه بهترین و زیباترین تفسیر آمده در این ارتباط را کرده است، آنگاه در تبیین عناصر تصویرپردازی هنری و زیبایی‌شناسی آیات به بیانی تحلیلی - توصیفی روی آورده و سپس مهمترین عناصر تصویرپردازی در آیات هر قسمت مبنای بررسی قرار می گیرد.
در عین حال اذعان می‌شود که به علت گستردگی موضوع و پرداختن از نگاهی نو به جنبه‌هایی که کمتر در پژوهش‌های مختلف و بالاخص جامعه هنری به آن توجه شده، تحلیل درست و جامع از کارکردهای زیبایی‌شناسی و تصویر هنری در سوره‌ای همچون سوره مبارکه الرحمن که همچون سایر سوره‌های کلام وحیانی نمودی کامل از هنر آفریدگار زیبایی‌هاست، مجال بسیار گسترده‌ای را می‌طلبد، که این امکان در این فرصت کوتاه به طور کامل فراهم نیامده است. ادعای این اثر آن نیست که به تمام جنبه‌ها و تمام آیات قرآن کریم پرداخته شود؛ بلکه می‌کوشد با نشان دادن جنبه‌هایی از آیات سوره الرحمن که در نظر نگارنده حاوی نکته‌های زیباشناختی است، تصویری از زیبایی‌های قرآن را ارائه دهد. امید است که این تلاش ناچیز، زمینه‌سازجسارت برای پژوهشگران قرآنی درحوزه هنر و راهگشایی برای آنان در جهت کمک به تقویت تحقیقات بین‌رشته‌ای در حیطه علوم بینارشته‌ای همچون پژوهش هنر گردد.
درخاتمه برخود لازم می‌دانم از سرکار خانم دکتر خزعلی، ریاست محترم و سرکار خانم دکترامیرخانی، معاونت محترم امور فرهنگی دانشگاه الزهرا(س) که با همراهی همیشگی‌شان و ایجاد انگیزه برای دانشجویان بسترلازم برای به ثمر رسیدن فعالیت‌های قرآنی را فراهم نموده‌اند کمال تشکر و قدردانی را نموده و از زحمات پیگیرانه و کمک‌های بی‌شائبه استاد بزرگوارم، سرکار خانم دکتر اشرف السادات موسوی‌لر که با دلسوزی مثال‌زدنی و حمایت‌های پی درپی شان در غنای هر چه بیشتراین مجموعه کوشیدند، سپاسگزاری نمایم.
