عوامل گسترش صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی/ ضرورت هدفمند ساختن قرض‌الحسنه

محمدجواد توکلی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به بحث درباره دلایل گسترش صندوق‌های قرض‌الحسنه غیربانکی و خانگی پرداخت و اظهار کرد: بحث صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی را از جهات محتلفی می‌توان بررسی کرد و به نظر من ما باید ایجاد این صندوق‌ها را به نیازی منتسب کنیم که در جامعه وجود داشته و این نهادی که به وجود آمده، برای پاسخ دادن به آن نیاز بوده است. با این تحلیل من چند علت را برای تشکیل و رشد این صندوق‌ها متصورم که البته این علل ممکن است به عنوان نظریات مختلف هم مطرح شود.

ضعف کارکردی نظام بانکی در اعطای قرض‌الحسنه
وی افزود: یک دلیل ممکن است ضعف کارکرد نظام بانکی ما باشد؛ به این معنی که نظام بانکی خوب عمل نکرده و برخی تقاضاها برای قرض‌الحسنه پاسخ داده نشده است و مردم مجبورند خودشان دست بکار شده و صندوق شخصی ایجاد کنند. این تحلیل تا حدودی هم درست است؛ بخصوص به دلیل مشکلاتی همانند وثیقه، بوروکراسی اداری و نوعی سهیمه‌بندی  برای اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه، نیازهای مردم به صورت کامل پاسخ داده نمی‌شود و این ضعف کارکردی سیستم بانکی باعث ایجاد نهادهای مالی غیر رسمی برای پاسخگویی به آن مشکل می‌شود.
عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) تأکید کرد: البته بنده از بعد دیگری به این ماجرا نگاه می‌کنم و معتقدم تنها دلیل تشکیل این صندوق‌ها ضعف عملکرد سیستم بانکی نیست. در واقع خانواده‌ها این را مشاهده می‌کنند که می‌توانند از طریق تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه خانوادگی، آن اصل تعاونی که در اندیشه‌های اسلامی وجود دارد را با این نهاد پاسخ دهند، یعنی حداقل برخی نیازهای خُرد که افراد با آن مواجه می‌شوند را برطرف می‌کنند و بنده معتقدم، از این نظر بهتر است به جای اینکه به این صندوق‌ها به چشم رقیب یا ناشی از ناکارآمدی نظام بانکی نگاه کنیم آن را مکمل نظام بانکی بدانیم.

مزایا و آفات صندوق‌های قرض‌الحسنه خانوادگی
توکلی ادامه داد: با این مبنا به نظرم ما نباید خیلی نگران شکل‌گیری این صندوق‌ها باشیم؛ چون این سنت خوب قرض‌الحسنه که در میان خانواده‌ها وجود داشته است اکنون به صندوق‌های قرض‌الحسنه خانوادگی تبدیل شده است اما این صندوق‌ها دارای برخی آفت‌ها هستند که از فلسفه قرض‌الحسنه در نظام اسلامی اندکی فاصله گرفته‌اند. به این صورت که فلسفه قرض در اسلام تأمین نیاز است و مستحب است که شما به نیازمندان قرض دهید و از سوی دیگر ما شاهد کراهت قرض گرفتن هم هستیم اما این چیزی که عمدتا  در قالب صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی و در مساجد و امثالهم شکل گرفته را به نوعی می‌توان صندوق‌های قرض‌الحسنه سهامی دانست و در واقع شما پول می‌گذارید و گاهی اوقات قرعه‌کشی شده و بر حسب شانس پولی را دریافت می‌کنید و یا به گونه‌ای آن را امتیازی کرده و به میزان سپرده، قرض داده می‌شود.
وی به فلسفه قرض‌الحسنه اشاره کرد و گفت: فلسفه قرض‌الحسنه این است که نیاز افراد پاسخ داده شود نه اینکه شانس افراد در قرعه‌کشی  و یا میزان تمکن مالی آنها باعث شود بتوانند به تسهیلات قرض‌الحسنه دست پیدا کنند. اگر این نقاط ضعف سیستم‌ها قرض‌الحسنه خانگی را برطرف کرده و نوعی کارکرد تعاونی پیدا کند و بر مبنای نیاز و همیاری و نه شانس و امتیاز شکل بگیرد می‌تواند نیازهای کوتاه مدت افراد را حل کرده و انسجام خانواده‌ها را در جامعه اسلامی تقویت کند و چون مشکل اعتماد هم در این صندوق‌ها کمتر است، بسیاری از هزینه‌های اجرایی که در بانک وجود دارد را در اینجا شاهد نیستیم و شاید بحث وثیقه هم در اینجا مطرح نیست و به نظرم این مزیت است و ما باید به عنوان یک کارکرد مثبت به آن نگاه کنیم ولی از سوی دیگر هم باید آن  کارکرد نظام بانکی را هم حل کنیم که بار ناکارآمدی بانک‌ها روی دوش صندوق‌های قرض‌الحسنه نیفتد بلکه این صندوق‌ها به عنوان مکمل نظام بانکی عمل کنند. اگر این اتفاقات بیفتد به نظرم باید چنین نهادی را تقویت کرد.

وضعیت منابع قرض‌الحسنه بانک‌ها
توکلی در پاسخ به این پرسش که وضعیت منابع قرض‌الحسنه بانک‌ها چگونه است و آیا کمبود این منابع دلیلی برای گسترش صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی نیست؟ اظهار کرد: خود مسئولین نظام بانکی معتقدند وجوهی که برای تسهیلات قرض‌الحسنه در اختیار دارند بسیار کم است اما چند مشکل وجود دارد، یکی اشکالی است که خود نظام بانکی در تجهیز سپرده‌های قرض‌الحسنه ایجاد کرده است و بر مبنای مشوق‌های مالی همانند جوایز سعی کرده‌اند وجوه را تجهیز کنند درحالی‌که بهترین راه برای تجهیز منابع قرض‌الحسنه، همان خیرخواهی مردم است که مردم به خاطر انگیزه‌های خیرخواهانه برای حل مشکلات مردم سپرده گذاری کنند اما عملا تناقضی بین سیستم تبلیغی بانک و سیستم تشویق و تهیج مردم وجود دارد که حدود سی درصد سپرده‌های بانکی، مربوط به قرض‌الحسنه بوده و اکنون به حدود 6 درصد رسیده است.
وی افزود: همچنین مشاهده می‌شد که پول‌ها بعد از قرعه‌کشی به بانک‌های دیگر منتقل می‌شدند و بانک مرکزی تمهیدی اندیشید که قرعه‌کشی‌ها یکجا انجام شود که این نقل و انتقال‌ها صورت نگیرد و به نظرم عمدتا انگیزه‌های انتفاعی را دامن زدیم و این باعث شده که منابع قرض‌الحسنه کم شود. همچنین مشکلی که اخیرا مرکز پژوهش‌های صدا و سیما  به آن پرداخت، این بود که بخشی از منابع قرض‌الحسنه بانک‌ها را برای کارمندان خود استفاده می‌کنند و این مطالعه نشان داد 50 درصد از منابع قرض‌الحسنه بانک‌ها به کارمندان بانک اختصاص داده شده و این باعث شده است منابع برای عموم مردم کم شود. بنده معتقدم این موضوع باید بررسی شود که آیا بانک حق دارد منابع قرض‌الحسنه را به کارمندان خود اختصاص دهد یا باید از منابع خودش اینکار را انجام دهد و برابری در دسترسی به تسهیلات قرض‌الحسنه وجود داشته باشد اما این بحث شما هم درست است که ممکن است منابع نظام بانکی برای پاسخگویی به نیازها کفایت نکند.

ضرورت هدفمند‌ ساختن قرض‌الحسنه
توکلی اظهار کرد: نکته دیگر، این است که ما یک سیاستگذاری اشتباه هم در اقتصاد خود داشتیم و آن اینکه خیلی مردم را به سمت قرض گرفتن سوق دادیم درحالیکه قرض گرفتن در ادبیات دینی ما به دلایل مختلفی از جمله اینکه در روایات آمده است کسی که قرض می‌گیرد دچار هم و غم می‌شود، کراهت دارد ولی ما به گونه‌ای فرهنگ‌سازی کرده‌ایم که مردم به این سمت گرایش پیدا کنند. هرچند برخی نیازها ضروری است اما به نظرم باید تأملی شود که ما در سیاستگذاری کلان بانکداری اسلامی چقدر باید قرض را گسترش دهیم و تا چه اندازه مردم را به این سمت سوق دهیم و بنده معتقدم که رویکرد اسلامی این است که ما تقاضای قرض را کنترل کنیم.

وی در پایان تأکید کرد: هرچند گاهی خانواده‌ها نیازمند هستند اما باید آن را هدفمند کنیم و بار اضافی را از روی نظام بانکی برداریم. حتی ممکن است گاهی اوقات انگیزه های انتفاعی هم وجود داشته باشد و در قالب قرض دریافت شود اما برای کسب و کار افراد مورد استفاده قرار گیرد و این هم جای بحث تئوریک دارد که ما تا چه اندازه در فضاهای سودآورانه و تأمین مالی که برای کسب سود است آیا مجازیم قرض‌الحسنه ارائه دهیم؟ در قانون عملیات بانکی بدون ربا آمده است ما می‌توانیم برای تولید و امثالهم قرض‌الحسنه ارائه دهیم اما قاعدتا معنایش این است که این قرض‌الحسنه برای تولیدهای خرد و کسانی‌که توان مالی ندارند باشد اما اینکه آیا به کسانی‌که میانه‌حالند هم باید قرض‌الحسنه تعلق گیرد و آیا در نظام بانکی شاخصی برای سنجش افراد داریم یا نه؟ را باید بررسی کنیم و به نظر می‌رسد در بحث شفافیت، در نظام بانکی ما مقداری مشکل وجود دارد و باید بررسی شود که چه مقدار قرض‌الحسنه و به چه کسانی داده شده و به چه مصارفی رسیده است و این تسهیلات تنظیم شود تا بتوانیم سیاستگذاری‌های مطلوبی را داشته باشیم.