ناگفته‌های منشور اخلاقی فضای مجازی
گروه فضای مجازی: دبیر کارگروه فرهنگی، اجتماعی مرکز ملی فضای مجازی گفت: پیش بینی‌مان این است که اولین نسخه این منشور تا دو ماه آینده انتشار یابد.
به گزارش خبرگزاری بینالمللی قرآن(ایکنا)، چالش‌های ارزشی جدید در فضاهای بدیع، نیاز جدی به درک درستی از موضوع‌های اخلاقی در قبال شرایط خاص ایجاب می‌کند که متأسفانه در فضای مجازی چندان واکاوی، تنظیم و تبیین نشده است. به این جهت به منشور اخلاقی یا کدهای اخلاقی نیاز است که به عنوان مبنای عملکرد هنجاری در فضای مجازی، به طور جزئی و به تفصیل برای افراد مختلف متناسب با نقش آنها و در موقعیت‌های مختلف تهیه و اعلام شود. کارگروه فرهنگی اجتماعی مرکز ملی فضای مجازی در راستای ارتقای بینش و منش اخلاقی فضای مجازی، مرامنامه اخلاقی فضای مجازی را تدوین می‌کند. به همین منظور گفت‌وگویی با آقای «عزیز نجف‌پور»، دبیر کارگروه فرهنگی، اجتماعی مرکز ملی فضای مجازی ترتیب داده‌ایم که از نظر می‌گذرانید.
اگر فضای مجازی را امتداد زندگی انسانی بر بستر فناوری اطلاعات و ارتباطات تعریف کنیم، تدوین منشور اخلاقی فضای مجازی با چه مختصاتی، عملیاتی و اجرایی خواهد بود؟
همانطور که فرمودید، فضای مجازی امتداد زندگی انسانی است و همانطور که زندگی انسانی با اخلاق گره خورده و اخلاق در تمام شئون زندگی افراد جامعه ساری و جاری است، فضای مجازی هم طبعا باید با اخلاق عجین باشد. فضای مجازی، فضای بدیع و جدیدی است و هنوز ابعاد ناشناخته زیادی دارد و کاربران فضای مجازی به صورت دقیق نمی‌دانند که با چه فضایی روبرو هستند و همین موارد موجب می‌شود آن گزاره‌های اخلاقی که در فضای حقیقی داشته‌اند، در این فضا به نوعی مورد غفلت قرار گیرد. به این صورت که چون با مؤلفه‌های ناشناخته و جدیدی روبرو هستند، دقیقا نمی‌دانند مصداق کار اخلاقی در این فضا چیست. در زندگی حقیقی آن گروهی که اخلاق را رعایت می‌کنند، افرادی جا افتاده، با فرهنگ، با تربیت و آداب دان نامیده می‌شوند. درواقع آداب دان به کسی گفته می‌شود که می‌دانند در هر مکانی چه نوع رفتاری را انجام دهند و آداب اخلاقی نسل به نسل و سینه به سینه در بین افراد جامعه منتقل می‌شود، اما فضای مجازی اجتماع جدیدی است که مصادیق اخلاق و آداب اخلاقی سابقه‌ای روشن در سنت ندارد و نسل به نسل منتقل نشده است چرا که بیش از دو دهه از ورود این تکنولوژی به کشورمان نمی‌گذرد و همه اعم از مسن، جوان و خردسال، به نوعی تازه با این فضا آشنا شده‌اند، فلذا ما باید سعی کنیم که در فضای مجازی آن مصادیق رفتار اخلاقی و غیراخلاقی را روشن کنیم.
برای این موضوع از گروهی متشکل از متخصصان، صاحب‌نظران، کاربران و فعالان حوزه فضای مجازی دعوت کردیم تا منشوری را تدوین کنیم که موضوع و مصادیق اخلاق فضای مجازی شفاف‌سازی شود و برای مردم تعریف شود که آداب‌دانی اخلاقی در اجزای فضای مجازی چه مواردی است طبعا پس از آماده شدن منشور متن آن را در سایت مرکز ملی فضای مجازی قرار می‌دهیم تا کاربران آن را مشاهده کنند و پس از نظرخواهی و دریافت نظرات اصلاحی و تکمیلی آن را به روز رسانی کنیم. فکر می‌کنم این شیوه، روال مناسبی باشد و ما را در ارتقای اخلاق فضای مجازی کشور کمک بسیاری خواهد کرد.
آیا در تدوین منشور اخلاقی علاوه بر متخصصان از جامعه‌شناسان، آسیب‌شناسان و روانشناسان هم استفاده کرده‌اید؟
یکی از مشکلات سیاستگذاری و مدیریت فضای مجازی کشورمان غلبه نگاه فناورانه‌ای است یعنی نگاه این گونه بوده که با داشتن تحصیلات فنی و مهندسی در رشته‌هایی همچون کامپیوتر، آی تی، الکترونیک و مخابرات می‌توان وارد حوزه تحلیل فضای مجازی و سیاستگذاری و مدیریت آن شد. اینچنین نگاهی ناقص است. فلسفه تشکیل کارگروه فرهنگی اجتماعی هم به نوعی تغییر این نگاه است. در واقع فضای مجازی یک پدیده انسانی و اجتماعی است و باید توسط علوم انسانی و اجتماعی تعریف شود و علوم انسانی و اجتماعی باید به موازات علوم فنی و مهندسی به بررسی و تحلیل فضای مجازی بپردازند. در این کارگروه متخصصان مختلفی از حوزه فلسفه و تکنولوژی، جامعه‌شناسی و علوم ارتباطات اجتماعی، سیاستگذاری فضای مجازی، اقتصاد فضای مجازی، سیاست و روابط امور بینالمللی در فضای مجازی را دوره هم جمع کرده‌ایم تا از همه ابعاد به تحلیل پدیده‌های فضای مجازی بپردازیم. تیمی که در تدوین منشور اخلاقی فعالیت می‌کنند، متشکل از صاحب‌نظران فلسفه، فقه و اخلاق فضای مجازی، علوم ارتباطات اجتماعی و برخی متخصصان حوزه آی تی و مهندسی کامپیوتر است. مدیریت این گروه را دکتر آیت‌اللهی برعهده دارد.
پیش‌بینی‌تان این است که تدوین منشور اخلاقی تا چه زمانی به اتمام خواهد رسید؟
پیش بینی‌مان این است که اولین نسخه این منشور تا دو ماه آینده انتشار یابد. پس از انتشار این منشور فرصت شش ماهه‌ای به صاحب‌نظران خواهیم داد تا نظرات‌شان را بر روی آن اعمال کنند. انتشار همین پیش‌نویس در توجه دادن مخاطبان این حوزه به امر اخلاقی در فضای مجازی بسیار مفید خواهد بود و شاید اصلی‌ترین هدف ما درمرکز ملی هم همین است. تلقی‌مان این است که کاربران فضای مجازی متناسب با شأن خود مقررات‌گذاری‌شان در ساماندهی این امر نقشی مهم ایفا خواهد کرد.
ضمانت اجرایی منشور اخلاقی فضای مجازی چگونه تأمین می‌شود؟
اخلاق را نمی‌توان با قانون و آئین‌نامه اجرایی و ترویج کرد. اخلاق چیزی است که انسان‌‌‌ها به صورت خودانگیخته کسب و رعایت می‌کنند و در نهایت نظارت اجتماعی هم شکل می‌گیرد که از طریق امر به معروف و نهی از منکر، از اخلاق در جامعه صیانت می‌کنند. ما از این جهت در حال تدوین منشور اخلاقی هستیم که به نوعی به کاربران یادآوری کنیم و آنها را با ابعاد و جزئیات اخلاق در فضای مجازی بیشتر آشنا کنیم. زمانی که کاربران با مسائل اخلاقی در فضای مجازی آشنا شدند دیگر خیلی نیازی نیست که حکومت وارد شود؛ این جریان خوداخلاق گذاری و اخلاقی نمودن افراد، اصلی‌ترین سرمایه ما، در جهت گسترش اخلاق در فضای مجازی است. طبعا اگر بعضا رفتارهای غیراخلاقی در فضای مجازی شکل بگیرد، حسب موضوع می‌تواند مورد پیگردهای حقوقی و جزایی قرار بگیرد و علی‌الاصول باید سازوکاری طراحی شود تا اگر کسی بخواهد از این منظر مطلبی را پیگیری کند، امکانش را داشته باشد.
با توجه به این مطلب که تحقیقات اصولی و تخصصی در حوزه فضای مجازی به تعداد کمی در کشور انجام شده است، تدوین این منشور چگونه میسر می‌شود؟
منشور اخلاقی یک موضوع و پروژه‌ای بوده که جزیی از تحقیقات و پژوهش‌های کلان ما در حوزه فضای مجازی است. ما فضای مجازی را به خوبی نمی‌شناسیم وهمین نگاه مهندسی سبب شده است تا شناخت‌ها کاملا فناورانه و به دور از شئون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مرسوم شود. مرکز ملی برای تقویت ادبیات مطالعات مفهوم‌شناسانه و سیاست‌پژوهانه فضای مجازی چند لایه کار تعریف کرده است. اولین لایه‌اش این است که در دبیرخانه کارگروه فرهنگی و اجتماعی، 15 عنوان پژوهش در دو مؤلفه مفهوم‌شناسی و سیاست‌پژوهشی حوزه‌های مختلف فضای مجازی را تعریف کرده‌ایم. برای مثال در حوزه فیلترینگ همه حرف می‌زنند، اما کمتر کسی این موضوع را به صورت بنیادی و راهبردی مطالعه و تحلیل می‌کنند تا بتواند مستند و مستدل نظر خود را ارائه دهد و اکثرا نظرات ذوقی و غیرکارشناسی و بعضا سیاسی ارائه می‌دهند و یا در باب موضوع «پهن‌باند» بسیاری از کسانی که تصمیماتی در این حوزه اتخاذ می‌کنند، این حوزه را به خوبی نمی‌شناسند و ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و سیاسی و بینالمللی را بررسی نکرده‌اند. ما موضوعات بسیار متعددی در مورد فضای مجازی داریم که آن باید مورد مطالعه قرار بگیرند. دو مؤلفه مفهوم‌شناسی و سیاست پژوهشی فضای مجازی، ستون‌های یک ماتریس پژوهش را تشکیل می‌دهند که سطرهای ماتریس را مواردی چون فلسفه فضای مجازی، اقتصاد فضای مجازی، جامعه‌شناسی فضای مجازی، سیاست و روابط بین‌الملل در فضای مجازی، سیاست گذاری فضای مجازی، آموزش و علوم تربیتی فضای مجازی و آینده‌پژوهی فضای مجازی را تشکیل می‌دهد.
درباره 15 پژوهشی که در کارگروه فرهنگی و اجتماعی در حال انجام است، توضیحی می‌دهید؟
15 عنوان پژوهش در چند هفته پیش به تصویب مرکز ملی فضای مجازی رسید و ما در حال اجرا هستیم. قرار است این پژوهش‌ها را به صورت مشارکتی با دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها سامان دهیم. مشکلی که در کشور داریم، ضعف ادبیات مطالعات فضای مجازی در کشور است که باید تقویت شود. اولین پروژه ما در حوزه اخلاق فضای مجازی است. دومین پروژه‌مان با مشارکت دانشگاه تهران با عنوان نظام جامع فضای مجازی است که بر اساس نظریه دو فضایی شدن تدوین می‌شود، ما سعی می‌کنیم تا فضایی ایجاد کنیم برای کسانی که توانایی پژوهش را در این زمینه دارند مورد حمایت و تشویق قرار گیرند. حمایت از پایان‌نامه‌های دانشجویی و برگزاری جلسات هم‌اندیشی با صاحب نظران، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها و برگزاری همایش فضای مجازی اسلامی، ایرانی از برنامه‌های آینده کارگروه فرهنگی و اجتماعی مرکز ملی فضای مجازی به شمار می‌رود.
