تجلی عاطفه و حماسه در شعر عاشورایی

نهضت قیام عاشورا نهضتی برخاسته از قرآن کریم و سیره اهل بیت عصمت و طهارت (ص) است. قیام تاریخ ساز امام حسین(ع) در تمام طول تاریخ همانند و مشابهی ندارد و این واقعه عظیم چنان تاثیری در زمان خود و در تمام اعصار داشت که درست از فردای فاجعه‌ عاشورای‌ حسینی‌، انقلاب‌ و دگرگونی‌های‌ عظیمی‌ در مردم‌ و جامعه‌، در دل‌ها و در افکار، در اعمال‌ و گفتار آغاز شد.
ادبیات فارسی نیز یکی از آن بی‌شمار مواری بود که از این انقلاب بی نصیب نماند و حماسه عاشورا چنان اثر عمیقی در دگرگونی ادب‌ و شعر فارسی‌ ‌ بجا گذاشت‌ که‌ می‌توان‌ آن‌ را مبدأ و سر آغاز رستاخیزی‌ در ادبیات‌ ایران‌ دانست‌.
نام حسین و قیام قرآنی اش شعار انقلاب حق علیه باطل گردید و شاعران بسیاری در ستایش و مدح این انقلاب عظیم و این قرآن ناطق به سرایش اشعاری بی شمار پرداختند.
می‌توان‌ روز شهادت‌ حسین‌(ع) و یارانش‌ را تاریخ‌ شروع‌ مرثیه‌ عاشورایی‌ نامید، زیرا ـ چنان ‌که‌ در متون‌تاریخی‌ آمده‌ است‌ ـ نخستین‌ مرثیه‌ سرایان‌، اهل‌ بیت‌ آن‌ حضرت‌ بودند اما در سرزمین گسترده پارس می توان تاریخ ورود ادبیات و شعر عاشورا به ایران را سده چهارم هجری و همزمان با ورود اسلام‌ به‌ ایران‌ به حساب آورد.
پس از قرن پنجم در شعر شاعران بسیاری اشاراتی به عاشورا و امام حسین (ع) شده است اما به طور کامل و جزئی نگر از دوره تیموریان به بعد به این مسئله پرداخته شد و در دوره صفویه به خاطر مذهب رسمی تشیع و تغییر نظام حکومتی و گسترش تفکر شیعی در ایران، گرایش شاعران به شعر عاشورا بیش از پیش دیده و ثبت شده است.
در این دوره شعرا به‌ جای‌ مدح‌ شاهان‌ صفوی‌، به‌ نعت‌ انبیا واولیا پرداختند و مدح‌ و مرثیه‌ آل‌ رسول‌ را موضوع‌ قرار دادند و مورد تشویق‌ و ترغیب‌ فرمانروایان‌ صفوی‌ قرار گرفتند و این سیر تا امروز که هیچ شاعری از مدح و ستایش سیدالشهدا(ع) بی نصیب نمانده است ادامه پیدا کرده است.
می توان گفت که شعر عاشورایی شعری است که در مقام بیان ارزشها وحماسه نهضت عظیم حسینی باشد و شعر عاشورا شعر سوز و شعور، احساس و حماسه است که به دفاع از مبانی فرهنگ عاشورا با بیان عاطفی و نیز حماسی می پردازد.
و بی شک شعر عاشورا یکی از عناصری است که به خوبی توانسته است به انتقال بار عظیم اندیشه و احساس مقوله عاشورا بپردازد.
در تعریف شعر عاشورا باید به این نکته مهم توجه داشت که هر چند این نوع شعر موضوعا به ابعاد وجودی قیام حسینی (ع) و وقایع عاشورا مربوط می شود اما باید میان آثاری که به نثر یا به نظم صرفاً از نگاه احساسی و عاطفی کربلا پرداخته اند و آثاری که از نگاه ارزشی و حماسی عاشورایی با توجه به فلسفه وجودی قیام امام حسین (ع) و نهضت عظیم کربلا پرداخته اند تفاوت قائل شد.
در اشعار عاشورا نمی توان گروه و دسته بندی واضحی انجام داد اما برخی از اشعار این حوزه که از بار احساسی و عاطفی بیشتری برخوردارند و به زبان سلیس تر و روان تری سروده شده اند اصطلاحا نوحه و یا مرثیه می گویند.
نوحه در لغت به معنی گریه و زاری کردن به آواز بلند است و در فرهنگ ها آن را «شعری دانسته اند که در مراسم سوگواری خوانده شود. به ویژه سوگواری برای امامان شیعه »
نوحه به عنوان زیر مجموعه ای از شعر عاشورایی است که در آن کمتر به صناعات چند لایه و پیچیده شعری و ادبی پرداخته می شود و بیشترین عنصری که از نظر فن شعری مورد توجه شاعران نوحه سرا قرار دارد عنصر وزن و موسیقی، به همراه بار زیاد احساس و عاطفه در شعر است.
در حالی که در اشعار عاشورایی همانند دیگر حوزه های شعری شاعران در عین حال که به محتوا و پیام شعر پایبند و حساس اند، تلاش دارند که در شعر خود تا حد ممکن از صناعات ادبی و فنون شعری بهره ببرند.
در هر دو گرایش شاعران به دنبال خلق آثاری تاثیرگذار و ماندگار هستند اما در نوحه چیزی که بیشترین اهمیت را دارد همان عنصر تاثیرگذاری است. زیرا اساسا نوحه به منظور ایجاد احساس حزن و اندوه در مخاطب سروده می شود و به همین جهت است که در نوحه عموما از مضامین مانند مدح و ستایش امام حسین(ع) و یاران ایشان و نیز شرح واقعه کربلا و شرح حال امام (ع) و اصحاب ایشان در روز عاشورا استفاده می شود.
این در حالی است که شعر عاشورایی بیشتر به بار ارزشی اثر توجه دارد و شاعران در این حوزه می بایست بکوشند تا پیام ها و فرهنگ قیام عاشورا را به مخاطب خود انتقال دهند.
هر چند که اشعار عاشورایی نیز خالی از ایراد و آسیب نیستند اما می توان گفت که آسیب ها و اشکالات نوحه ها تا حدی بیشتر است.
از جمله آسیب های موجود در نوحه ها استفاده از لهجه عجز و لابه از زبان اهل بیت(ع) می باشد. متاسفانه برخی شاعران نوحه سرا هنگامی که از زبان اهل بیت(ع) سخن می گویند به منظور تاثیرگذاری بیشتر از لهجه عجز و لابه استفاده می کنند. این در صورتی است که در شعارهای عاشورا و در مقاتل معتبر هرگز مشاهده نمی شود که حضرت زینب(ص) و یا امام حسین(ع) در مقابل دشمنان دچار ضعف و زبونی شده باشد و استفاده از این شیوه در حقیقت دون منزلت این بزرگان به شمار میرود.
یکی دیگر از آسیب های این حوزه استفاده از زبان محاوره در نوحه ها می باشد. محاوره یعنی عامه‌گری و تقلید زودگذر. این نوع بیان محاوره فعلی ما با بیان محاوره 50 سال قبل خیلی فرق دارد. هنر نوحه سرایی معاصر که  تحت‌تاثیر هنر غرب و براساس جهان‌بینی مادی شکل گرفته است؛ اولین تاثیرش این است که حوزه مقدسات را می‌شکند و تاثیر دیگرش آن است که فرهیختگی را از اشعار و از جامعه دور می‌کند.
همه هستیم و مدیون چشماتم می دونی /از همان روز ازل مست نگاتم می دونی
کار چشماش دلبریه / قد و بالای قشنگش عجب محشریه
یا:
جوونم و میگیری عزیزم / از خواهرت سیری عزیزم
یادته روز آخر،مادر چی گفت داداشی / منو سپرد به تو تا، هوامو داشته باشی
یکی دیگر از اسیب های این حوزه که از مهمترین آنها به شمار میرود سطحی گویی و توجه بیش از حد به ظواهر جسمانی اهل بیت(ص) است. در این شیوه نوحه سرا به منظور ستایش و مدح امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) و دیگر اصحاب امام به جای توجه به ارزش ها . کرامات انسانی آن بزرگان  به ظواهر جسمانی آنها توجه کرده و سطحی گویی را به حد خود می رساند.
خوب می شه قلب عاشقم یه طرح خوشگل می زنم / نقش یه مرد پهلوون طرح شمایل می زنم
به روی صفحه می کشم پیشانی بلند مشو / ابروهای کمونی شو صورت آسمونی شو
تا که به چشماش می رسم کشیدنش چه مشکله / آخر چشای یار من سیاهه خیلی خوشگله
و برخی آسیب های دیگر که همه و همه بیان گر این است که استفاده از این شیوه در نوحه سرایی ها نه تنها فرهنگ عاشورا را دچار تحریف می کند بلکه بدتر از آن به مرور زمان آن قیام عظیم را که سرچشمه از قرآن دارد و به ترویج احکام و حدود الهی پرداخته است را، تبدیل به اتفاقی تاریخی و عرفی می کند که ردی از قرآن و شریعت در آن باقی نمانده است.
با توجه به این که حوزه دین حوزه احتیاط است و فرهنگ عاشورا حوزه‌ای است که مربوط به کل ملت اسلام و کل تاریخ اسلام می باشد جایز است که در برخورد با آن تمام جوانب آداب و ادب رعایت شود.
می توان گفت که اگر در سرایش نوحه ها و اشعار از محتوا و مفاهیم و بار ارزشی موجود در قیام عاشورا و آیات قرآن بیشتر الهام گرفته شود و اگر بیش از پیش به رسالت فرهنگ عاشورا که همانا تبیین قرآن و عمل به فرامین آیات الهی است دقت و توجه صورت گیرد، می توان بسیاری از این آسیب ها را کاهش داد.
منظور شاه تشنه  کامان / باشد فقط احیای قرآن / با کافران پیکار دارد / از عمر ننگین عار دارد
بنابراین می بایست درخصوص منابع نوحه های عاشورایی نیز همچون منابع شعر عاشورایی دقت لازم و توجه نسبت به بهره برداری از آن به عمل آید و از وارد کردن مفاهیم سطحی و بازاری در این حوزه به شدت خودداری نمود چراکه نوحه ها و شعر عاشورایی از آن جهت که در ارتباط مستقیم با عموم مردم جامعه است یکی از ابزارهای ماندگار و تاثیرگذار است که فرهنگ عظیم عاشورا و نهضت قیام حسینی را در طول تاریخ حفظ کرده و به نسل های آینده انتقال خواهد داد.

حدیثه سوختانلو