نامه‌های عتاب‌آلود علی (ع) به ابن‌عباس از منزلت وی نمی‌كاهد
گروه انديشه: «عبدالله بن عباس» مدافع اهل‌بيت (ع) بود و نامه‌های حكومتی عتاب‌آلود اميرالمؤمنين (ع) به او از منزلت وی نمی‌كاهد؛ چرا كه مسأله حكومت از مسائل ديگر جداست.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، كتاب «رسائل النبی و الوصی (نامه‌های پيامبر اسلام(ص) و امام علی (ع))» تأليف دكتر «صادق آئينه‌وند» و ترجمه دكتر «محمدعلی لسانی‌فشاركی» است كه به همت دفتر نشر آثار علمی دانشگاه تربيت مدرس در سال 1380 چاپ و منتشر شده است.
دكتر صادق آئينه‌وند مؤلف اين اثر از اساتيد و مؤلفان برجسته تاريخ اسلام و عضو هيئت علمی دانشگاه تربيت مدرس و از چهره‌های ماندگار است كه در منابع كتاب خود، از دو كتاب «اعلام السائلين عن كتب سيدالمرسلين»، نوشته «محمد بن طولون دمشقی» و «جمهرة رسائل العرب»، نوشته «احمد زكی صفوت» بيش از همه استفاده كرده است.
همچنين كتاب‌هايی مانند نهج‌البلاغه، احتجاج طبرسی، تاريخ طبری، الامامة و السياسة ابن قتيبه دنيوی، العقد الفريد آندلسی، شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحديد، الاخبار الطوال ابوحنيفه دنيوی و تاريخ يعقوبی نيز از ديگر منابع مورد استفاده او بوده‌اند.
وی در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار سرويس انديشه و علم ايكنا در خصوص اسناد و منابع و بعضی از نامه‌های امام علی (ع) به ابن عباس گفت: در حقيقت، آنچه از نامه‌ها و خطب و آثار و نوشته‌های اميرالمؤمنين (ع) می‌توان نام برد، حدود 400 عنوان وجود دارد كه يك سوم آنها منتشر شده‌اند. اين نوشته‌ها را می‌توان در آثار معتبر تاريخی كه از نيمه دوم قرن دوم هجری تا قرن پنجم هجری آمده، يافت و معتبر شمرد.
وی افزود: اما آنچه كه در نهج‌البلاغه آمده، در حقيقت خطب و نامه‌هايی است كه شريف رضی بيشتر از لحاظ ادبی گزينش كرده است كه البته انتساب حدود پنج درصد از اين نامه‌ها نيز به اميرالمؤمنين علی (ع) دشوار است. علت اين امر آن است كه شريف رضی به تحقيق و تفحص در سنديت اين نامه‌ها نپرداخته تا صحت آنها را بررسی كند. به هر حال، وی به انتشار بخش عظيمی از اين نامه‌ها نپرداخته و در تأليف نهج‌البلاغه از آنها استفاده نكرده است كه البته اساتيدی مانند «سيد عبدالزهرا خطيب»، محقق برجسته عراقی و يا مرحوم استاد «محمدباقر محمودی» اين نگاشته‌ها را جمع‌آوری كرده‌اند، ولی با اين وجود، هنوز هم اگر تفحص كنيم، نكات، نامه‌ها و نوشته‌هايی از متون تاريخی دست اول پيدا می‌شوند كه مورد اتفاق شيعه و سنی هستند اما آنچه كه در كتاب «رسائل النبی والوصی» آمده، از همان منابع دست اول است.
استاد دانشگاه تربيت مدرس در پاسخ به اين پرسش كه چه شد كه حضرت امير (ع) طی نامه‌هايی، «عبدالله بن عباس»، صحابی معروف و از ياران صديق رسول خدا (ص) و اهل‌بيت (ع) را هم مورد عتاب قرار دادند، تصريح كرد: امام (ع) به عنوان حاكم اسلامی، اصحاب و يارانش را چه از بنی‌هاشم باشند و چه از فرزندان و چه قريشی، مورد بازرسی و نظارت و خطاب عتاب‌آلود قرار می‌دهند. برای امام (ع) فرقی نمی‌كند كه طرف مقابل چه كسی باشد؟ چرا كه ايشان در موضع دفاع از حدود الهی و حقوق مردم است و ملاحظه كسی را نمی‌كند اما از اين نامه‌های عتاب‌آلود كه به ابن‌عباس نگاشته‌اند، برنمی‌آيد كه او موقعيت نازلی را نزد امام علی (ع) داشته است. همين امر در مورد «عثمان بن حنيف» هم صدق می‌كند. می‌دانيم كه همه فرزندان حنيف از دوستان نزديك امام (ع) بودند، اما وقتی امام (ع) در موضع خطاب به عثمان بن حنيف قرار می‌گيرند، بسيار عتاب‌آلود با وی برخورد می‌كنند.
دكتر آئينه‌وند در ادامه، در رابطه با شأن ابن‌عباس تأكيد كرد: عظمت ابن عباس مورد تأييد ماست. وی از كسانی است كه تا آخر عمر ايستادگی كرد و حتی بعد از شهادت اميرالمؤمنين (ع) نيز همچنان به ايشان وفادار ماند.
وی افزود: يك تيره از فرزندان عبدالله بن عباس، «عباسيان» هستند كه از نيمه اول قرن دوم هجری از اهل‌بيت (ع) فاصله می‌گيرند و حكومت عباسيان را تشكيل می‌دهند اما خود عبدالله بن عباس مدافع اهل‌بيت (ع) بود و حتی زمانی كه نزد خليفه دوم، عمر بن خطاب و معاويه می‌رفت، همچنان از علی (ع) دفاع می‌كرد؛ چرا كه او، هم با خلفای راشدين رابطه داشت و هم با امويان. ابن‌عباس حتی در اواخر عمر هم كه نابينا بود، در دفاع از علی (ع) فروگذار نمی‌كرد. حتی زمانی كه در كوچه‌ها راه می‌رفت و می‌ديد كه علی (ع) را سب می‌كنند، به سب‌كنندگان می‌گويد: آيا سب خدا می‌كنيد، آنها می‌گويند: نه. می‌پرسد: آيا سب پيامبر خدا (ص) می‌كنيد، می‌گويند: نه. می‌پرسد: آيا سب علی (ع) می‌كنيد، می‌گويند: آری و سپس می‌گويد: هر كس علی (ع) را سب كند، رسول خدا (ص) را سب كرده و هر كه رسول خدا (ص) را سب كند، خدا را سب كرده كه با حرف‌های او، آنها متنبه می‌شوند و عذر می‌خواهند. اما باز هم تأكيد می‌كنم كه مسأله حكومت متفاوت از ديگر مسائل است.
دكتر آئينه‌وند در پاسخ به اين پرسش كه نامه‌های عتاب‌آلود امام (ع) به عبدالله بن عباس در چه زمانی از حكومت ايشان رخ داد، گفت: واقعيت آن است كه ابن عباس 20 سال از علی (ع) كوچك‌تر و در زمان زمامداری علی (ع) جوان بود. اين نامه‌ها در اواخر حكومت حضرت امير (ع) و پس از جريان حكميت نگاشته شد، آن زمان كه بعضی از ياران علی (ع) از ايشان فاصله گرفتند.
مؤلف «رسائل‌النبی و الوصی» در پاسخ به اين پرسش كه آيا واقعيت دارد كه ابن‌عباس در پاسخ امام (ع) ــ كه در نامه‌ای به وی نوشتند: چرا ملاحظه اموال مردم را نكردی ــ جواب داد كه شما هم ملاحظه خون مردم را نكردی، گفت: اين پاسخ ابن عباس را تنها «طه حسين» در كتاب «الفتنةالكبری» و متأخران اهل سنت آورده‌اند و در جای معتبر ديگری، خصوصا در منابع دست اول، اين امر يافت نمی‌شود. بعيد است كه اين پاسخ، واقعی باشد.
وی در پايان افزود: در «رسائل النبی و الوصی» تمام نامه‌های پيامبر (ص) و بيشتر نامه‌های علی (ع) آمده و شايد آنچه «محمد حميدالله» جمع آوری كرده است، اضافاتی داشته باشد.
دكتر صادق آئينه‌وند مؤلف اين اثر از اساتيد و مؤلفان برجسته تاريخ اسلام و عضو هيئت علمی دانشگاه تربيت مدرس و از چهره‌های ماندگار است كه در منابع كتاب خود، از دو كتاب «اعلام السائلين عن كتب سيدالمرسلين»، نوشته «محمد بن طولون دمشقی» و «جمهرة رسائل العرب»، نوشته «احمد زكی صفوت» بيش از همه استفاده كرده است.
همچنين كتاب‌هايی مانند نهج‌البلاغه، احتجاج طبرسی، تاريخ طبری، الامامة و السياسة ابن قتيبه دنيوی، العقد الفريد آندلسی، شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحديد، الاخبار الطوال ابوحنيفه دنيوی و تاريخ يعقوبی نيز از ديگر منابع مورد استفاده او بوده‌اند.
وی در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار سرويس انديشه و علم ايكنا در خصوص اسناد و منابع و بعضی از نامه‌های امام علی (ع) به ابن عباس گفت: در حقيقت، آنچه از نامه‌ها و خطب و آثار و نوشته‌های اميرالمؤمنين (ع) می‌توان نام برد، حدود 400 عنوان وجود دارد كه يك سوم آنها منتشر شده‌اند. اين نوشته‌ها را می‌توان در آثار معتبر تاريخی كه از نيمه دوم قرن دوم هجری تا قرن پنجم هجری آمده، يافت و معتبر شمرد.
وی افزود: اما آنچه كه در نهج‌البلاغه آمده، در حقيقت خطب و نامه‌هايی است كه شريف رضی بيشتر از لحاظ ادبی گزينش كرده است كه البته انتساب حدود پنج درصد از اين نامه‌ها نيز به اميرالمؤمنين علی (ع) دشوار است. علت اين امر آن است كه شريف رضی به تحقيق و تفحص در سنديت اين نامه‌ها نپرداخته تا صحت آنها را بررسی كند. به هر حال، وی به انتشار بخش عظيمی از اين نامه‌ها نپرداخته و در تأليف نهج‌البلاغه از آنها استفاده نكرده است كه البته اساتيدی مانند «سيد عبدالزهرا خطيب»، محقق برجسته عراقی و يا مرحوم استاد «محمدباقر محمودی» اين نگاشته‌ها را جمع‌آوری كرده‌اند، ولی با اين وجود، هنوز هم اگر تفحص كنيم، نكات، نامه‌ها و نوشته‌هايی از متون تاريخی دست اول پيدا می‌شوند كه مورد اتفاق شيعه و سنی هستند اما آنچه كه در كتاب «رسائل النبی والوصی» آمده، از همان منابع دست اول است.
استاد دانشگاه تربيت مدرس در پاسخ به اين پرسش كه چه شد كه حضرت امير (ع) طی نامه‌هايی، «عبدالله بن عباس»، صحابی معروف و از ياران صديق رسول خدا (ص) و اهل‌بيت (ع) را هم مورد عتاب قرار دادند، تصريح كرد: امام (ع) به عنوان حاكم اسلامی، اصحاب و يارانش را چه از بنی‌هاشم باشند و چه از فرزندان و چه قريشی، مورد بازرسی و نظارت و خطاب عتاب‌آلود قرار می‌دهند. برای امام (ع) فرقی نمی‌كند كه طرف مقابل چه كسی باشد؟ چرا كه ايشان در موضع دفاع از حدود الهی و حقوق مردم است و ملاحظه كسی را نمی‌كند اما از اين نامه‌های عتاب‌آلود كه به ابن‌عباس نگاشته‌اند، برنمی‌آيد كه او موقعيت نازلی را نزد امام علی (ع) داشته است. همين امر در مورد «عثمان بن حنيف» هم صدق می‌كند. می‌دانيم كه همه فرزندان حنيف از دوستان نزديك امام (ع) بودند، اما وقتی امام (ع) در موضع خطاب به عثمان بن حنيف قرار می‌گيرند، بسيار عتاب‌آلود با وی برخورد می‌كنند.
دكتر آئينه‌وند در ادامه، در رابطه با شأن ابن‌عباس تأكيد كرد: عظمت ابن عباس مورد تأييد ماست. وی از كسانی است كه تا آخر عمر ايستادگی كرد و حتی بعد از شهادت اميرالمؤمنين (ع) نيز همچنان به ايشان وفادار ماند.
وی افزود: يك تيره از فرزندان عبدالله بن عباس، «عباسيان» هستند كه از نيمه اول قرن دوم هجری از اهل‌بيت (ع) فاصله می‌گيرند و حكومت عباسيان را تشكيل می‌دهند اما خود عبدالله بن عباس مدافع اهل‌بيت (ع) بود و حتی زمانی كه نزد خليفه دوم، عمر بن خطاب و معاويه می‌رفت، همچنان از علی (ع) دفاع می‌كرد؛ چرا كه او، هم با خلفای راشدين رابطه داشت و هم با امويان. ابن‌عباس حتی در اواخر عمر هم كه نابينا بود، در دفاع از علی (ع) فروگذار نمی‌كرد. حتی زمانی كه در كوچه‌ها راه می‌رفت و می‌ديد كه علی (ع) را سب می‌كنند، به سب‌كنندگان می‌گويد: آيا سب خدا می‌كنيد، آنها می‌گويند: نه. می‌پرسد: آيا سب پيامبر خدا (ص) می‌كنيد، می‌گويند: نه. می‌پرسد: آيا سب علی (ع) می‌كنيد، می‌گويند: آری و سپس می‌گويد: هر كس علی (ع) را سب كند، رسول خدا (ص) را سب كرده و هر كه رسول خدا (ص) را سب كند، خدا را سب كرده كه با حرف‌های او، آنها متنبه می‌شوند و عذر می‌خواهند. اما باز هم تأكيد می‌كنم كه مسأله حكومت متفاوت از ديگر مسائل است.
دكتر آئينه‌وند در پاسخ به اين پرسش كه نامه‌های عتاب‌آلود امام (ع) به عبدالله بن عباس در چه زمانی از حكومت ايشان رخ داد، گفت: واقعيت آن است كه ابن عباس 20 سال از علی (ع) كوچك‌تر و در زمان زمامداری علی (ع) جوان بود. اين نامه‌ها در اواخر حكومت حضرت امير (ع) و پس از جريان حكميت نگاشته شد، آن زمان كه بعضی از ياران علی (ع) از ايشان فاصله گرفتند.
مؤلف «رسائل‌النبی و الوصی» در پاسخ به اين پرسش كه آيا واقعيت دارد كه ابن‌عباس در پاسخ امام (ع) ــ كه در نامه‌ای به وی نوشتند: چرا ملاحظه اموال مردم را نكردی ــ جواب داد كه شما هم ملاحظه خون مردم را نكردی، گفت: اين پاسخ ابن عباس را تنها «طه حسين» در كتاب «الفتنةالكبری» و متأخران اهل سنت آورده‌اند و در جای معتبر ديگری، خصوصا در منابع دست اول، اين امر يافت نمی‌شود. بعيد است كه اين پاسخ، واقعی باشد.
وی در پايان افزود: در «رسائل النبی و الوصی» تمام نامه‌های پيامبر (ص) و بيشتر نامه‌های علی (ع) آمده و شايد آنچه «محمد حميدالله» جمع آوری كرده است، اضافاتی داشته باشد.
