نگاهی بر پيامدهای «دروغ» در آئينه احاديث و روايات
دروغ از جمله گناهان كبيره‌ای است كه پيامدهای ناگوار فراوانی را برای فرد و ديگران به همراه دارد، در اين نوشتار به بررسی پيامدهای زشت دروغ در آئينه احاديث و روايات می‌پردازيم.
دروغ با ايمان ناسازگار است و ضعف و نابودی آن را در پی دارد. حسن ابن محبوب می‌گويد: از حضرت صادق (ع) پرسيدم: يكون المومن بخيلا؟ قال: نعم، قلت: فيكون جبانا؟ قال: نعم، قلت: فيكون كذابا؟ قال: لا و لا خائنا، ثم قال: يجبل المومن علی كل طبيعه الا الخيانه و الكذب.1
آيا مومن ممكن است بخيل باشد؟ فرمود: بله. آيا ممكن است ترسو باشد؟ فرمود بله. آيا ممكن است دروغگو باشد؟ فرمود: نه، مومن دارای هر سرشتی می‌شود، جز دروغ و خيانت.
دروغ و خيانت هرگز در دل مومن يافت نمی شود. پيامبر اكرم (ص) می‌فرمايد: يطبع المومن علی كل خصله و لا يطبع علی الكذب و لا علی الخيانه.2 مومن هر سرشتی را می‌پذيرد، جز دروغ و خيانت.
پس سرشت دروغگويی با ايمان ناسازگار است و ايمان را از قلب خارج می‌كند.
در بيان امام باقر (ع) چنين آمده است: ان الكذب هو خراب الايمان.3 همانا دروغ، نابودی و خرابی ايمان است.
اميرمؤمنان علی (ع) فرمود: جانبوا الكذب فانه يجانب الايمان.4 از دروغ بپرهيزيد؛ چرا كه ايمان را دور می‌كند.
دروغ، انسان را از هدايت الاهی محروم می‌كند. پروردگار عز و جل در قرآن كريم می‌فرمايد: ان‌الله لايهدی من هو كاذب كفار.5 همانا خداوند دروغگوی ناسپاس را هدايت نمی‌كند.
ان الله لا يهدی من هو مسرف كذاب.6 همانا خداوند كسی كه اسراف‌كننده دروغگو است را هدايت نمی‌كند.
دروغ گاه زمينه كفر يا نفاق را در انسان فراهم می‌كند. زمانی كه دل دروغگو از ايمان خالی شد، كفر يا نفاق به آن راه خواهد يافت؛ چنان كه روايت شده: مردی خدمت رسول اكرم (ص) رسيد و عرض كرد:
يا رسول الله ما عمل اهل النار؟ قال النبی (ص): الكذب، اذا كذب العبد فجر و اذا فجر كفر و اذا كفر دخل النار.7
ای رسول خدا! كار اهل آتش چيست؟ پيامبر(ص) فرمود: دروغ. هرگاه دروغ گويد، فاسق می‌شود و هرگاه فاسق شود، كافر می‌شود و هرگاه كافر شد، در آتش قرار می‌گيرد؛ بنابراين، دروغ افزون بر دور ساختن ايمان از قلب انسان، زمينه كفر عملی او را نيز فراهم می‌كند.
دوگانگی ميان واقعيت و خبر شخص دروغگو، مايه پيدايش و رشد صفت پليد نفاق در دل او می‌شود اميرمؤمنان علی (ع) می‌فرمايد: الكذب يودی الی النفاق.8 دروغ انسان را به نفاق می‌كشاند.
طبق نقل حضرت صادق (ع)، پيامبر اكرم (ص) فرمود: ثلاث من كن فيه كان منافقا و ان صام و صلی و زعم انه مسلم، 1. من اذا ائتمن خان 2. و اذا حدث كذب 3. و اذا وعد اخلف.9 سه چيز است كه در هر كس باشد، منافق است؛ اگر چه روزه بگيرد و نماز بخواند و گمان كند كه مسلمان است: 1. آن گاه كه او را امين به شمار آورند، خيانت كند 2. آن گاه كه سخن براند دروغ گويد 3. آن گاه كه پيمان بندد، پيمان شكند.
دل نيارامد ز گفتار دروغ
آب و روغن هيچ نفروزد فروغ10
پيامبر گرامی (ص) فرمود: اقل الناس مروه من كان كاذبا.11 جوانمردی در شخص دروغگو از همه كمتر است. آن گاه كه دروغ، عادت فرد شود، چه بسا جوانمردی، يكسره از وجود او رخت بربندد؛ چنان كه در سخنان گهربار حضرت علی (ع) آمده است:من كذب افسد مروته.12 هركس دروغ گويد، جوانمردی خويش را تباه كند.
گوهر جوانمردی، جز با راستی و درستی سازگار نيست، و روح جوانمردی، از كژی و ناراستی گريزان است. حضرت در جای ديگر می‌فرمايد:لا يجتمع الكذب و المروءه.13 دروغ و جوانمردی جمع نمی شوند.
از آنجا كه خبرهای انسان دروغگو، با واقع مخالف است و مخالفت با واقع، حد و مرز و معيار واحدی ندارد، چه بسا خبرهای او از يك واقعه، با هم سازگار و يكسان نباشد.
امام صادق (ع) فرمود: ان مما اعان الله به علی الكذابين، النسيان.14 همانا از كمك‌هايی كه خداوند بر ضد دروغگويان می‌كند، فراموشی آنها است.
حضرت رسول (ص) فرمود: الكذاب لا يكون صديقا و لا شهيدا.15 دروغگو، نه در زمره صديقان درآيد و نه در زمره شهيدان. امام صادق (ع) فرمود: ان الرجل ليكذب الكذبه فيحرم بها صلاه الليل فاذا حرم بها الرزق.16 همانا انسان دروغ می‌گويد؛ پس، از نماز شب محروم می‌شود؛ پس آنگاه كه از نماز شب محروم شد، از روزی (گسترده كه اثر نماز شب است ) محروم خواهد شد.
دروغگو قابل اطمينان نيست و مردم به او اعتماد نمی‌كنند؛ از اين رو نزد مردم ارزش ندارد. ارزش انسان در جامعه بشری، به اطمينان و اعتماد مردم به او است. آنگاه كه شخصی وجهه و آبروی خاصی دارد، ارزشمند است و از بين رفتن اعتبار و آبرو، نابود كننده ارزش اجتماعی او است و دروغگويی، رفتار ناشايستی به شمار می رود كه اعتبار انسان را از بين می برد. امير مومنان علی (ع) می فرمايد:
الكذاب و الميت سواء فان فضيله الحی علی الميت الثقه به فاذا لم يوثق بكلامه بطلت حياته.17 دروغگو و مرده يكسان هستند؛ زيرا همانا برتری زنده بر مرده، در اطمينان (مردم) به او است؛ پس وقتی مردم به سخن دروغگو اعتماد نكنند، زنده بودنش باطل است.
امام صادق (ع) از عيسی ابن مريم (ع) نقل فرمود: من كثر كذبه، ذهب بهاءه.18كسی كه بسيار دروغ گويد، ارزشش نزد خدا و نزد خلق او از بين می‌رود.اميرمومنان علی (ع) می‌فرمايد: ينبغی للرجل المسلم ان يجتنب مواخاه الكذاب فانه يكذب حتی يجی بالصدق فلا يصدق.19
شايسته است كه مسلمان از دوستی و برادری با دروغگو بپرهيزد؛ زيرا او آنقدر ردوغ می‌گويد كه اگر سخن راستی هم بر زبان آورد، ديگر باور نخواهد شد.
اين ناباوری تا آنجا گسترش خواهد يافت كه مردم شخص دروغگو را طرف مشورت خويش نيز قرار نخواهند داد؛ چنان كه امير مومنان علی (ع) می‌فرمايد: … لا رای لكذوب.20 دروغگو (در مقام مشورت) هيچ رايی ندارد =(رايش بی‌ارزش است).
دروغگويی به اندازه‌ای ناپسند است كه موجب لعن خدا و فرشتگان شده، دروغگو را در شمار لعنت شدگان درگاه الاهی قرار می‌دهد. رسول خدا (ص) می‌فرمايد: فلعنه الله علی الكاذب و ان كان مازحا.21خداوند دروغگو را لعنت كند؛ اگر چه شوخی كرده باشد.
المومن اذا كذب بغير عذر لعنه سبعون الف ملك و خرج من قلبه نتن حتی يبلغ العرش فيلعنه حمله العرش.22
آن گاه كه شخص مومن، بدون عذر دروغ گويد، هفتاد هزار فرشته او را لعنت می كنند و از قلب او بوی گندی بيرون می‌آيد كه به عرش می‌رسد؛ آن گاه حاملان عرش الاهی نيز او را لعن می‌كنند.
زمانی كه دروغ گفتن، رفتاری ثابت و عادی شود، فقر و تنگدستی را به بار می‌آورد و بركت را از زندگی می‌برد. اميرمومنان علی (ع) در شمارش سبب‌های فقر می‌فرمايد: … و اعتياد الكذب يورث الفقر.23
و عادت به دروغ، تنگدستی را به جای می‌نهد.
سرانجام دروغگويی، سرزنش شدن و پشيمانی از كرده خويش است؛ زيرا مردم دير يا زود، به رفتار ناشايست و گفتار خلاف واقع دروغگو پی برده، او را خواهند شناخت. از حضرت علی (ع) نقل شده است:عاقبه الكذب ملامه و ندامه.24 سرانجام دروغ، سرزنش و پشيمانی است.
كسی كه عادت كند بدون توجه به ارزش و منزلت انسانی ديگران، به آنها دروغ بگويد، پرده حيا ميان خود و ايشان را دريده، بی‌شرم می‌شود، چنان كه سرور پرهيزكاران حضرت علی (ع) فرموده است:
لا حياء لكذاب.25 دروغگو بی حيا است.
دروغ پيامدهای زشت ديگری نيز دارد كه سرانجام همه آنها دوزخ و عذاب الاهی است.
از پيامبر خدا (ص) نقل شده است:اياكم و الكذب فانه من الفجور و انهما فی النار.26
از دروغ بپرهيزيد. همانا دروغ از فجور و ستمكاری است و همانا دروغ و فجور در آتش جای دارند. امير مومنان علی (ع) هم می‌فرمايد: ثمره الكذب المهانه فی الدنيا و العذاب فی الآخره.27 ميوه دروغ، پستی در دنيا، و عذاب در آخرت است.
********************************************************************
پی‌نوشت‌ها:
1. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 14، ص 13، ح 15966.
2. علامه مجلسی: بحار الانوار ج 74 ص 160، ح 150.
3. كلينی: كافی، ج 2، ص 339، ح 4.
4. حر عاملی: وسائل الشيعه، ج 12، ص 246، ح 16216.
5. زمر (39): 3.
6. غافر (40): 28.
7. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 89، ح 10305.
8 . آمدی: غرر الحكم، ص 220، ح 4408.
9. كلينی: كافی، ج 2، ص 290، ح 8.
10. مولوی: مثنوی معنوی، دفتر سوم، قصه خورندگان پيل بچه.
11. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 87، ح 10295.
12. همان، ص 221، ح 4415.
13. همان، ح 4417.
14. كلينی: كافی، ج 2، ص 341، ح 15.
15. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 84، ح 10280.
16. حر عاملی: وسائل الشيعه، ج 8، ص 160، ح 10305.
17. آمدی: غرر الحكم، ص 220، ح 4386.
18. كلينی: كافی، ج 2، ص 341، ح 13.
19. همان، ح 14.
20. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 88، ح 10300.
21. همان، ج 11، ص 372، ح 13294.
22. همان، ج 9، ص 86، ح 10291.
23. حر عاملی: وسائل الشيعه، ج 15، ص 347، ح 20704.
24. آمدی: غرر الحكم، ص 221، ح 4413.
25. همان، ح 4416.
26. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 88، ح 10302.
27. آمدی: غرر الحكم، ص 220، ح 4400.
آيا مومن ممكن است بخيل باشد؟ فرمود: بله. آيا ممكن است ترسو باشد؟ فرمود بله. آيا ممكن است دروغگو باشد؟ فرمود: نه، مومن دارای هر سرشتی می‌شود، جز دروغ و خيانت.
دروغ و خيانت هرگز در دل مومن يافت نمی شود. پيامبر اكرم (ص) می‌فرمايد: يطبع المومن علی كل خصله و لا يطبع علی الكذب و لا علی الخيانه.2 مومن هر سرشتی را می‌پذيرد، جز دروغ و خيانت.
پس سرشت دروغگويی با ايمان ناسازگار است و ايمان را از قلب خارج می‌كند.
در بيان امام باقر (ع) چنين آمده است: ان الكذب هو خراب الايمان.3 همانا دروغ، نابودی و خرابی ايمان است.
اميرمؤمنان علی (ع) فرمود: جانبوا الكذب فانه يجانب الايمان.4 از دروغ بپرهيزيد؛ چرا كه ايمان را دور می‌كند.
دروغ، انسان را از هدايت الاهی محروم می‌كند. پروردگار عز و جل در قرآن كريم می‌فرمايد: ان‌الله لايهدی من هو كاذب كفار.5 همانا خداوند دروغگوی ناسپاس را هدايت نمی‌كند.
ان الله لا يهدی من هو مسرف كذاب.6 همانا خداوند كسی كه اسراف‌كننده دروغگو است را هدايت نمی‌كند.
دروغ گاه زمينه كفر يا نفاق را در انسان فراهم می‌كند. زمانی كه دل دروغگو از ايمان خالی شد، كفر يا نفاق به آن راه خواهد يافت؛ چنان كه روايت شده: مردی خدمت رسول اكرم (ص) رسيد و عرض كرد:
يا رسول الله ما عمل اهل النار؟ قال النبی (ص): الكذب، اذا كذب العبد فجر و اذا فجر كفر و اذا كفر دخل النار.7
ای رسول خدا! كار اهل آتش چيست؟ پيامبر(ص) فرمود: دروغ. هرگاه دروغ گويد، فاسق می‌شود و هرگاه فاسق شود، كافر می‌شود و هرگاه كافر شد، در آتش قرار می‌گيرد؛ بنابراين، دروغ افزون بر دور ساختن ايمان از قلب انسان، زمينه كفر عملی او را نيز فراهم می‌كند.
دوگانگی ميان واقعيت و خبر شخص دروغگو، مايه پيدايش و رشد صفت پليد نفاق در دل او می‌شود اميرمؤمنان علی (ع) می‌فرمايد: الكذب يودی الی النفاق.8 دروغ انسان را به نفاق می‌كشاند.
طبق نقل حضرت صادق (ع)، پيامبر اكرم (ص) فرمود: ثلاث من كن فيه كان منافقا و ان صام و صلی و زعم انه مسلم، 1. من اذا ائتمن خان 2. و اذا حدث كذب 3. و اذا وعد اخلف.9 سه چيز است كه در هر كس باشد، منافق است؛ اگر چه روزه بگيرد و نماز بخواند و گمان كند كه مسلمان است: 1. آن گاه كه او را امين به شمار آورند، خيانت كند 2. آن گاه كه سخن براند دروغ گويد 3. آن گاه كه پيمان بندد، پيمان شكند.
دل نيارامد ز گفتار دروغ
آب و روغن هيچ نفروزد فروغ10
پيامبر گرامی (ص) فرمود: اقل الناس مروه من كان كاذبا.11 جوانمردی در شخص دروغگو از همه كمتر است. آن گاه كه دروغ، عادت فرد شود، چه بسا جوانمردی، يكسره از وجود او رخت بربندد؛ چنان كه در سخنان گهربار حضرت علی (ع) آمده است:من كذب افسد مروته.12 هركس دروغ گويد، جوانمردی خويش را تباه كند.
گوهر جوانمردی، جز با راستی و درستی سازگار نيست، و روح جوانمردی، از كژی و ناراستی گريزان است. حضرت در جای ديگر می‌فرمايد:لا يجتمع الكذب و المروءه.13 دروغ و جوانمردی جمع نمی شوند.
از آنجا كه خبرهای انسان دروغگو، با واقع مخالف است و مخالفت با واقع، حد و مرز و معيار واحدی ندارد، چه بسا خبرهای او از يك واقعه، با هم سازگار و يكسان نباشد.
امام صادق (ع) فرمود: ان مما اعان الله به علی الكذابين، النسيان.14 همانا از كمك‌هايی كه خداوند بر ضد دروغگويان می‌كند، فراموشی آنها است.
حضرت رسول (ص) فرمود: الكذاب لا يكون صديقا و لا شهيدا.15 دروغگو، نه در زمره صديقان درآيد و نه در زمره شهيدان. امام صادق (ع) فرمود: ان الرجل ليكذب الكذبه فيحرم بها صلاه الليل فاذا حرم بها الرزق.16 همانا انسان دروغ می‌گويد؛ پس، از نماز شب محروم می‌شود؛ پس آنگاه كه از نماز شب محروم شد، از روزی (گسترده كه اثر نماز شب است ) محروم خواهد شد.
دروغگو قابل اطمينان نيست و مردم به او اعتماد نمی‌كنند؛ از اين رو نزد مردم ارزش ندارد. ارزش انسان در جامعه بشری، به اطمينان و اعتماد مردم به او است. آنگاه كه شخصی وجهه و آبروی خاصی دارد، ارزشمند است و از بين رفتن اعتبار و آبرو، نابود كننده ارزش اجتماعی او است و دروغگويی، رفتار ناشايستی به شمار می رود كه اعتبار انسان را از بين می برد. امير مومنان علی (ع) می فرمايد:
الكذاب و الميت سواء فان فضيله الحی علی الميت الثقه به فاذا لم يوثق بكلامه بطلت حياته.17 دروغگو و مرده يكسان هستند؛ زيرا همانا برتری زنده بر مرده، در اطمينان (مردم) به او است؛ پس وقتی مردم به سخن دروغگو اعتماد نكنند، زنده بودنش باطل است.
امام صادق (ع) از عيسی ابن مريم (ع) نقل فرمود: من كثر كذبه، ذهب بهاءه.18كسی كه بسيار دروغ گويد، ارزشش نزد خدا و نزد خلق او از بين می‌رود.اميرمومنان علی (ع) می‌فرمايد: ينبغی للرجل المسلم ان يجتنب مواخاه الكذاب فانه يكذب حتی يجی بالصدق فلا يصدق.19
شايسته است كه مسلمان از دوستی و برادری با دروغگو بپرهيزد؛ زيرا او آنقدر ردوغ می‌گويد كه اگر سخن راستی هم بر زبان آورد، ديگر باور نخواهد شد.
اين ناباوری تا آنجا گسترش خواهد يافت كه مردم شخص دروغگو را طرف مشورت خويش نيز قرار نخواهند داد؛ چنان كه امير مومنان علی (ع) می‌فرمايد: … لا رای لكذوب.20 دروغگو (در مقام مشورت) هيچ رايی ندارد =(رايش بی‌ارزش است).
دروغگويی به اندازه‌ای ناپسند است كه موجب لعن خدا و فرشتگان شده، دروغگو را در شمار لعنت شدگان درگاه الاهی قرار می‌دهد. رسول خدا (ص) می‌فرمايد: فلعنه الله علی الكاذب و ان كان مازحا.21خداوند دروغگو را لعنت كند؛ اگر چه شوخی كرده باشد.
المومن اذا كذب بغير عذر لعنه سبعون الف ملك و خرج من قلبه نتن حتی يبلغ العرش فيلعنه حمله العرش.22
آن گاه كه شخص مومن، بدون عذر دروغ گويد، هفتاد هزار فرشته او را لعنت می كنند و از قلب او بوی گندی بيرون می‌آيد كه به عرش می‌رسد؛ آن گاه حاملان عرش الاهی نيز او را لعن می‌كنند.
زمانی كه دروغ گفتن، رفتاری ثابت و عادی شود، فقر و تنگدستی را به بار می‌آورد و بركت را از زندگی می‌برد. اميرمومنان علی (ع) در شمارش سبب‌های فقر می‌فرمايد: … و اعتياد الكذب يورث الفقر.23
و عادت به دروغ، تنگدستی را به جای می‌نهد.
سرانجام دروغگويی، سرزنش شدن و پشيمانی از كرده خويش است؛ زيرا مردم دير يا زود، به رفتار ناشايست و گفتار خلاف واقع دروغگو پی برده، او را خواهند شناخت. از حضرت علی (ع) نقل شده است:عاقبه الكذب ملامه و ندامه.24 سرانجام دروغ، سرزنش و پشيمانی است.
كسی كه عادت كند بدون توجه به ارزش و منزلت انسانی ديگران، به آنها دروغ بگويد، پرده حيا ميان خود و ايشان را دريده، بی‌شرم می‌شود، چنان كه سرور پرهيزكاران حضرت علی (ع) فرموده است:
لا حياء لكذاب.25 دروغگو بی حيا است.
دروغ پيامدهای زشت ديگری نيز دارد كه سرانجام همه آنها دوزخ و عذاب الاهی است.
از پيامبر خدا (ص) نقل شده است:اياكم و الكذب فانه من الفجور و انهما فی النار.26
از دروغ بپرهيزيد. همانا دروغ از فجور و ستمكاری است و همانا دروغ و فجور در آتش جای دارند. امير مومنان علی (ع) هم می‌فرمايد: ثمره الكذب المهانه فی الدنيا و العذاب فی الآخره.27 ميوه دروغ، پستی در دنيا، و عذاب در آخرت است.
********************************************************************
پی‌نوشت‌ها:
1. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 14، ص 13، ح 15966.
2. علامه مجلسی: بحار الانوار ج 74 ص 160، ح 150.
3. كلينی: كافی، ج 2، ص 339، ح 4.
4. حر عاملی: وسائل الشيعه، ج 12، ص 246، ح 16216.
5. زمر (39): 3.
6. غافر (40): 28.
7. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 89، ح 10305.
8 . آمدی: غرر الحكم، ص 220، ح 4408.
9. كلينی: كافی، ج 2، ص 290، ح 8.
10. مولوی: مثنوی معنوی، دفتر سوم، قصه خورندگان پيل بچه.
11. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 87، ح 10295.
12. همان، ص 221، ح 4415.
13. همان، ح 4417.
14. كلينی: كافی، ج 2، ص 341، ح 15.
15. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 84، ح 10280.
16. حر عاملی: وسائل الشيعه، ج 8، ص 160، ح 10305.
17. آمدی: غرر الحكم، ص 220، ح 4386.
18. كلينی: كافی، ج 2، ص 341، ح 13.
19. همان، ح 14.
20. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 88، ح 10300.
21. همان، ج 11، ص 372، ح 13294.
22. همان، ج 9، ص 86، ح 10291.
23. حر عاملی: وسائل الشيعه، ج 15، ص 347، ح 20704.
24. آمدی: غرر الحكم، ص 221، ح 4413.
25. همان، ح 4416.
26. محدث نوری: مستدرك الوسائل، ج 9، ص 88، ح 10302.
27. آمدی: غرر الحكم، ص 220، ح 4400.
