در شصت‌وهشتمين شماره بشارت
مزار نوشته‌های قرآنی به چا‌پ رسيد
مقاله مزار نوشته‌های قرآنی به قلم «سيد محسن موسوی‌آملی» در شماره 68 مجله بشارت به‌چاپ رسيده است كه در زير آن را می‌خوانيم.
يكی از مهم‌ترين پديده‌هايی كه در زندگی انسان رخ می‌دهد، مرگ است. مرگ حادثه‌ای است كه در زندگی همگان وجود داشته و همه طعم آن را خواهند چشيد. قرآن كريم اين حقيقت را با آية «كل نفس ذائقه الموت» بيان داشته است.
بخش قابل توجهی از آيات كريمه قرآن شريف، درباره مرگ و سفر پس از مرگ است كه انسان را به بهتر زيستن و بهتر مردن ترغيب می‌كند و از اين راه وعده زندگی برتر را در سرای جاويد برای ايشان عملی می‌سازد.
از ديگر پديده‌های در ارتباط با مرگ، در دوره عمر انسان، مرگ عزيزان، دوستان و ديگران است، گذشته از مسائل عاطفی‌ای كه در اين باره رخ می‌دهد، نخستين چيزی كه پس از مرگ يك فرد بايد درباره او به انجام رساند، مراسم غسل و كفن و دفن است.
پس از آن مرده‌ای را با رعايت حدود شرعی دفن كرده و به خاك سپرده‌اند. بسته به آداب و رسم هر قوم و سرزمين، برای نشان‌دار بودن و باقی ماندن مكان دفن او، بر روی قبرش نشانه‌هايی می‌گذارند، اين نشانه‌ها از ساده‌ترين شكل يعنی برجسته‌سازی قبر و گذاردن سنگ و چوبی برای نشان، آغاز شده و به ساختن قبرهای بزرگ و مقبره‌های آنچنانی با تزئينات و سنگ قبرهای گران‌قيمت می‌رسد.
اين نشان‌دار كردن قبرها و ساختن بنا و سازه‌هايی با اشكال مختلف بر روی آن برای شناسايی صاحبان قبر و ترغيب و تسهيل حضور بستگان و ديگر مؤمنان كنار قبرها و قرائت فاتحه و دعا و طلب مغفرت برای مردگان است.
آنچه كه در روايات اسلامی و كتاب‌های ادعيه به عنوان زيارت اهل قبور و حضور در مزارها مطرح است، از همين باب است.
اما آنچه كه دربيشتر قبرها از قرن‌های پيشين تاكنون مشترك است، وجود سنگ قبری است كه اطلاعات شناسايی فرد داخل قبر را روی آن می‌نويسند. نام و نام‌خانوادگی، نام پدر، سال ولادت و وفات و...
بر روی سنگ قبرها و گاه در اطراف قبرها و در و ديوار مقبره‌ها، مطالب ديگری علاوه بر اطلاعات شخصی صاحبان قبرها نگاشته می‌شود. اين نوشته‌ها، شامل شعرها، احاديث، حكمت‌ها و آيات شريفه قرآنی است. محتوای اين نوشته‌ها نيز معمولا درباره مرگ، زندگی ناپايدار، حيات ابدی اخروی، پند و اندرز و مطالبی از اين دست است.
گاه بخشی از اين وصيت عمومی صاحب قبر يا بيانی به زبان حال او برای طلب مغفرت و درخواست فاتحه را نيز بر سنگ قبر نقش می‌كنند.
بخش مهم و قابل توجه از نوشته‌های مزارها و قبرهای مسلمانان به ويژه در ايران، آيات قرآنی است، اين آيات الهی كه بيشتر درباره مرگ، فانی بودن حيات دنيايی، اهميت زندگی اخروی و نيز توجه به خداوند تعالی، ازلی و ابدی بودن او و اسماء و صفات عليای اوست.
اين آيات الهی كه بر روی سنگ‌ها حكاكی می‌شود، يا با خط خوش بر روی ديوار مزار است نوشته می‌شود، بهره چندانی برای صاحبان اين مقبره‌ها ندارد. جز اينكه فضای مقبره روی سنگ‌ها با آيه‌ای از قرآن و خط‌های زيبا، آراسته می‌شود.
اين‌گونه می‌توان گفت كه بهره بيشتر و بهتر، نصيب كسانی می‌شود كه در كنار اين قبرها حضور يافته و به زيارت اهل قبور می‌آيند، آنها با خواندن اين آيه‌های قرآنی و نوشته‌های آموزنده و نورانی تذكر يافته و پند گرفته و زندگی بهتری را برای رسيدن به زندگی برتر آخرتی برای خود ترسيم می‌كنند.
در سده گذشته در ايران نوشته‌های بسياری از سنگ قبرها را با جملات قرآنی آغاز می‌كرده‌اند. در متن نوشته‌ها و نيز در حاشيه آن نيز علاوه بر بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم، آيت‌الكرسی و آياتی از سوره ياسين و آيات ديگر را نقش می‌كردند.
علاوه بر نوشته‌های روی سنگ قبرها، نقاشی‌ها و نقش‌هايی نيز بر روی آنها حكاكی شده است. از جمله اين نقوش، نمادهای مذهبی چون مهر نماز، تسبيح، قرآن و رحل آن و... است.
بخشی از اين مزارنوشته‌های قرآنی را پيش ديد خوانندگان گرامی قرار می‌دهيم:
1. (كل من عليها فان/ هر چه بر زمين است، فانی شونده است)، «سوره الرحمن، آيه 26»، اين آيه شريفه كه بيانگر فناپذيری همه موجودات روی زمين است، تذكر دهنده‌ای است كه به انسان كه ای كسی كه بر مراز و قبر مرده‌ای حاضر شده‌ای، مبادا فكر كنی كه حيات جاودان داری و نخواهی مرد، بلكه تو نيز مانند همين صاحب قبری كه در كنارش ايستاده‌ای و نيز همه موجودات كه روی زمين زندگی می‌كنند، روزی از دنيا رخت برمی‌بندی. اين آيه شريفه گاه به تنهايی و گاه با آيه پس از آن(ويبقی وجه ربك ذی الجلال والاكرام/ و ذات باشكوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند) بر روی سنگ قبرها حك می‌شود.
2. (كل شیء هالك الا وجهه/ جز ذات او همه چيز نابود شونده است) «سوره قصص، آيه 88»
آری، به راستی همه چيز فانی شدنی است و روزی اجلش فرا می‌رسد كه نه لحظه‌ای پيش و نه لحظه‌ای پس می‌افتد. همه چيز هلاك می‌شود جز ذات الهی كه بقاء ويژه ذات او است.
مؤمنان بايد همواره خود را به اين آيه و آياتی مانند آن خطاب كرده و از اين راه متذكر شوند و ديگران را نيز به اين موعظه قرآنی پند دهند تا سرای باقی را بر سرای فانی برگزينند.
يكی از راه‌های تذكر به ديگران نوشته اين آيه بر سنگ مزارها است كه گاه با جمله بعدی اين آيه(له الحكم و اليه ترجعون/ فرمان از آن اوست و به سوی او بازگردانيده می‌شويد) همراه گشته و خواننده و زائر قبور را به انديشه وا می‌دارد كه به فانی بودن خود و باقی بودن خدا بيانديشد.
3. (انا لله و انا اليه راجعون/ ما از آن خدا هستيم و به سوی او بازمی‌گرديم) «سوره بقره، آيه 156»
حيات بشری، عطيه‌ای است كه آغازش از خدا است و پايانش نيز به اراده اوست. اينكه انسان خود را ذره‌ای جدا از گذشته و آينده دانسته و بر اين اساس به قانونی پايبند نباشد، از بدترين حالاتی است كه ممكن است برای او در زندگی حاصل شود. تذكر به اين نكته كه همه از خداييم و به سوی او بازخواهيم گشت، از مهم‌ترين اصولی است كه زندگی انسان را هدفمند و معنادار كرده و انسان را به حركت در اين مسير ترغيب می‌كند.
حضور در قبرستان خود تذكری به اين نكته اساسی است. كسی كه به زيارت اهل قبور و فاتحه خوانی برای مردگان می‌رود، با ديدن كسانی كه پيش از وی زندگی را بدرود گفته‌اند، به پايان زندگی خود نيز می‌انديشد. اينان با توجه به مبدأ و معاد، نظامی صحيح را برای زندگی دنيوی خود ترسيم می‌كنند.
4. (الحی الذی لا يموت/ آن زنده كه نمی‌ميرد) «سوره فرقان، آيه 58» يكی از جملاتی كه بيشترين كاربرد را در مزار نوشته‌های قرآنی دارد، صفتی كه ناظر به زندگی بدون مرگ خداوند دارد. جمله شريفه «الحی الذی لايموت»، در قرآن به‌كار رفته و در مزارنوشته‌ها با افزودن «هو» به اول آن به چشم خورد.
اين آيه شريفه بيانگر آن است كه فقط و فقط خداوند است كه زنده حقيقی است و زندگی‌اش پايدار بوده و هيچ‌گاه مرگ، فنا و هلاكت بر او وارد نمی‌آيد. خواننده اين جمله با برداشت مفهوم دريافتی از آن، در می‌يابد كه برای همه كس و همه چيز پايانی است و مرگ او را می‌ربايد، جز ذات لايزال الهی كه زنده و جاويد است.
5. (كل نفس ذائقه الموت/ هر جانداری چشنده طعم مرگ است) «سوره آل عمران، آيه 185» يكی از زيباترين و تأثيرگزارترين جملاتی كه در قرآن كريم درباره مرگ آمده و گفته‌ها و نوشته‌ها هم فراوان به‌كار می‌رود، اين است كه هر نفسی چشنده مرگ است. مزه طعم مرگ اولين چيزی است كه با ديدن و شنيدن اين آيه به ذهن خطور می‌كند. آری طعم و مزه مرگ برای همگان يكسان نيست، طعم مرگ برای آنان كه نيك زيسته‌اند، شيرين است و تحمل تلخی طعم مرگ در كام آنان كه در دنيا بد زندگی كرده‌اند، سخت و ناروا است. پس چه نيكوست كه آن‌گونه زندگی كنيم كه طعم مرگ در كام ما شيرين باشد.
در آخر بايد توجه داشت كه اين رسم قرآنی ـ ايرانی زمانی در جامعه ما رواج داشت كه بناها و سازه‌هايی كه روی قبور مؤمنان ساخته شد، بلند بوده و يا سنگ‌ها به صورت عمودی روی قبر نصب می‌شد. بنابراين احتمال زيرپا قرار گرفتن و بی‌حرمتی به آيات قرآن كمتر بود. اما امروزه كه در اكثر گورستان‌ها هم‌سطح‌سازی قبرها اجرا شده و از ساختن قبرهای بلند و حجم‌دار پرهيز می‌كنند، بايد برای جلوگيری از بی‌حرمتی به قرآن از نگارش آيات قرآنی روی سنگ قبرها خودداری كرد.
بخش قابل توجهی از آيات كريمه قرآن شريف، درباره مرگ و سفر پس از مرگ است كه انسان را به بهتر زيستن و بهتر مردن ترغيب می‌كند و از اين راه وعده زندگی برتر را در سرای جاويد برای ايشان عملی می‌سازد.
از ديگر پديده‌های در ارتباط با مرگ، در دوره عمر انسان، مرگ عزيزان، دوستان و ديگران است، گذشته از مسائل عاطفی‌ای كه در اين باره رخ می‌دهد، نخستين چيزی كه پس از مرگ يك فرد بايد درباره او به انجام رساند، مراسم غسل و كفن و دفن است.
پس از آن مرده‌ای را با رعايت حدود شرعی دفن كرده و به خاك سپرده‌اند. بسته به آداب و رسم هر قوم و سرزمين، برای نشان‌دار بودن و باقی ماندن مكان دفن او، بر روی قبرش نشانه‌هايی می‌گذارند، اين نشانه‌ها از ساده‌ترين شكل يعنی برجسته‌سازی قبر و گذاردن سنگ و چوبی برای نشان، آغاز شده و به ساختن قبرهای بزرگ و مقبره‌های آنچنانی با تزئينات و سنگ قبرهای گران‌قيمت می‌رسد.
اين نشان‌دار كردن قبرها و ساختن بنا و سازه‌هايی با اشكال مختلف بر روی آن برای شناسايی صاحبان قبر و ترغيب و تسهيل حضور بستگان و ديگر مؤمنان كنار قبرها و قرائت فاتحه و دعا و طلب مغفرت برای مردگان است.
آنچه كه در روايات اسلامی و كتاب‌های ادعيه به عنوان زيارت اهل قبور و حضور در مزارها مطرح است، از همين باب است.
اما آنچه كه دربيشتر قبرها از قرن‌های پيشين تاكنون مشترك است، وجود سنگ قبری است كه اطلاعات شناسايی فرد داخل قبر را روی آن می‌نويسند. نام و نام‌خانوادگی، نام پدر، سال ولادت و وفات و...
بر روی سنگ قبرها و گاه در اطراف قبرها و در و ديوار مقبره‌ها، مطالب ديگری علاوه بر اطلاعات شخصی صاحبان قبرها نگاشته می‌شود. اين نوشته‌ها، شامل شعرها، احاديث، حكمت‌ها و آيات شريفه قرآنی است. محتوای اين نوشته‌ها نيز معمولا درباره مرگ، زندگی ناپايدار، حيات ابدی اخروی، پند و اندرز و مطالبی از اين دست است.
گاه بخشی از اين وصيت عمومی صاحب قبر يا بيانی به زبان حال او برای طلب مغفرت و درخواست فاتحه را نيز بر سنگ قبر نقش می‌كنند.
بخش مهم و قابل توجه از نوشته‌های مزارها و قبرهای مسلمانان به ويژه در ايران، آيات قرآنی است، اين آيات الهی كه بيشتر درباره مرگ، فانی بودن حيات دنيايی، اهميت زندگی اخروی و نيز توجه به خداوند تعالی، ازلی و ابدی بودن او و اسماء و صفات عليای اوست.
اين آيات الهی كه بر روی سنگ‌ها حكاكی می‌شود، يا با خط خوش بر روی ديوار مزار است نوشته می‌شود، بهره چندانی برای صاحبان اين مقبره‌ها ندارد. جز اينكه فضای مقبره روی سنگ‌ها با آيه‌ای از قرآن و خط‌های زيبا، آراسته می‌شود.
اين‌گونه می‌توان گفت كه بهره بيشتر و بهتر، نصيب كسانی می‌شود كه در كنار اين قبرها حضور يافته و به زيارت اهل قبور می‌آيند، آنها با خواندن اين آيه‌های قرآنی و نوشته‌های آموزنده و نورانی تذكر يافته و پند گرفته و زندگی بهتری را برای رسيدن به زندگی برتر آخرتی برای خود ترسيم می‌كنند.
در سده گذشته در ايران نوشته‌های بسياری از سنگ قبرها را با جملات قرآنی آغاز می‌كرده‌اند. در متن نوشته‌ها و نيز در حاشيه آن نيز علاوه بر بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم، آيت‌الكرسی و آياتی از سوره ياسين و آيات ديگر را نقش می‌كردند.
علاوه بر نوشته‌های روی سنگ قبرها، نقاشی‌ها و نقش‌هايی نيز بر روی آنها حكاكی شده است. از جمله اين نقوش، نمادهای مذهبی چون مهر نماز، تسبيح، قرآن و رحل آن و... است.
بخشی از اين مزارنوشته‌های قرآنی را پيش ديد خوانندگان گرامی قرار می‌دهيم:
1. (كل من عليها فان/ هر چه بر زمين است، فانی شونده است)، «سوره الرحمن، آيه 26»، اين آيه شريفه كه بيانگر فناپذيری همه موجودات روی زمين است، تذكر دهنده‌ای است كه به انسان كه ای كسی كه بر مراز و قبر مرده‌ای حاضر شده‌ای، مبادا فكر كنی كه حيات جاودان داری و نخواهی مرد، بلكه تو نيز مانند همين صاحب قبری كه در كنارش ايستاده‌ای و نيز همه موجودات كه روی زمين زندگی می‌كنند، روزی از دنيا رخت برمی‌بندی. اين آيه شريفه گاه به تنهايی و گاه با آيه پس از آن(ويبقی وجه ربك ذی الجلال والاكرام/ و ذات باشكوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند) بر روی سنگ قبرها حك می‌شود.
2. (كل شیء هالك الا وجهه/ جز ذات او همه چيز نابود شونده است) «سوره قصص، آيه 88»
آری، به راستی همه چيز فانی شدنی است و روزی اجلش فرا می‌رسد كه نه لحظه‌ای پيش و نه لحظه‌ای پس می‌افتد. همه چيز هلاك می‌شود جز ذات الهی كه بقاء ويژه ذات او است.
مؤمنان بايد همواره خود را به اين آيه و آياتی مانند آن خطاب كرده و از اين راه متذكر شوند و ديگران را نيز به اين موعظه قرآنی پند دهند تا سرای باقی را بر سرای فانی برگزينند.
يكی از راه‌های تذكر به ديگران نوشته اين آيه بر سنگ مزارها است كه گاه با جمله بعدی اين آيه(له الحكم و اليه ترجعون/ فرمان از آن اوست و به سوی او بازگردانيده می‌شويد) همراه گشته و خواننده و زائر قبور را به انديشه وا می‌دارد كه به فانی بودن خود و باقی بودن خدا بيانديشد.
3. (انا لله و انا اليه راجعون/ ما از آن خدا هستيم و به سوی او بازمی‌گرديم) «سوره بقره، آيه 156»
حيات بشری، عطيه‌ای است كه آغازش از خدا است و پايانش نيز به اراده اوست. اينكه انسان خود را ذره‌ای جدا از گذشته و آينده دانسته و بر اين اساس به قانونی پايبند نباشد، از بدترين حالاتی است كه ممكن است برای او در زندگی حاصل شود. تذكر به اين نكته كه همه از خداييم و به سوی او بازخواهيم گشت، از مهم‌ترين اصولی است كه زندگی انسان را هدفمند و معنادار كرده و انسان را به حركت در اين مسير ترغيب می‌كند.
حضور در قبرستان خود تذكری به اين نكته اساسی است. كسی كه به زيارت اهل قبور و فاتحه خوانی برای مردگان می‌رود، با ديدن كسانی كه پيش از وی زندگی را بدرود گفته‌اند، به پايان زندگی خود نيز می‌انديشد. اينان با توجه به مبدأ و معاد، نظامی صحيح را برای زندگی دنيوی خود ترسيم می‌كنند.
4. (الحی الذی لا يموت/ آن زنده كه نمی‌ميرد) «سوره فرقان، آيه 58» يكی از جملاتی كه بيشترين كاربرد را در مزار نوشته‌های قرآنی دارد، صفتی كه ناظر به زندگی بدون مرگ خداوند دارد. جمله شريفه «الحی الذی لايموت»، در قرآن به‌كار رفته و در مزارنوشته‌ها با افزودن «هو» به اول آن به چشم خورد.
اين آيه شريفه بيانگر آن است كه فقط و فقط خداوند است كه زنده حقيقی است و زندگی‌اش پايدار بوده و هيچ‌گاه مرگ، فنا و هلاكت بر او وارد نمی‌آيد. خواننده اين جمله با برداشت مفهوم دريافتی از آن، در می‌يابد كه برای همه كس و همه چيز پايانی است و مرگ او را می‌ربايد، جز ذات لايزال الهی كه زنده و جاويد است.
5. (كل نفس ذائقه الموت/ هر جانداری چشنده طعم مرگ است) «سوره آل عمران، آيه 185» يكی از زيباترين و تأثيرگزارترين جملاتی كه در قرآن كريم درباره مرگ آمده و گفته‌ها و نوشته‌ها هم فراوان به‌كار می‌رود، اين است كه هر نفسی چشنده مرگ است. مزه طعم مرگ اولين چيزی است كه با ديدن و شنيدن اين آيه به ذهن خطور می‌كند. آری طعم و مزه مرگ برای همگان يكسان نيست، طعم مرگ برای آنان كه نيك زيسته‌اند، شيرين است و تحمل تلخی طعم مرگ در كام آنان كه در دنيا بد زندگی كرده‌اند، سخت و ناروا است. پس چه نيكوست كه آن‌گونه زندگی كنيم كه طعم مرگ در كام ما شيرين باشد.
در آخر بايد توجه داشت كه اين رسم قرآنی ـ ايرانی زمانی در جامعه ما رواج داشت كه بناها و سازه‌هايی كه روی قبور مؤمنان ساخته شد، بلند بوده و يا سنگ‌ها به صورت عمودی روی قبر نصب می‌شد. بنابراين احتمال زيرپا قرار گرفتن و بی‌حرمتی به آيات قرآن كمتر بود. اما امروزه كه در اكثر گورستان‌ها هم‌سطح‌سازی قبرها اجرا شده و از ساختن قبرهای بلند و حجم‌دار پرهيز می‌كنند، بايد برای جلوگيری از بی‌حرمتی به قرآن از نگارش آيات قرآنی روی سنگ قبرها خودداری كرد.
