فقدان نظارت و ارزيابی صحيح پيشرفت مسابقات قرآن را كُند كرده است
گروه فعاليت‌های قرآنی: در مقاله «كيفيت‌بخشی مسابقات قرآن كريم و معارف اسلامی در دوره‌های ابتدايی و راهنمايی» تأكيد شده است: به منظور ارتقای كمی و كيفی مسابقات قرآن، انجام مرتب نظارت بر اجرای مسابقات و ارزيابی از وضعيت آن بسيار لازم است و فقدان اين مسئله، روند پيشرفت مسابقات را بسيار كند ساخته است.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، مقاله «رضا نباتی» كارشناس قرآن دفتر برنامه‌ريزی و تأليف كتاب‌های درسی آموزش و پرورش، با عنوان «كيفيت‌بخشی مسابقات قرآن كريم و معارف اسلامی در دوره‌های ابتدايی و راهنمايی» كه به نخستين دوره فراخوان «تجربيات قرآنی» ارسال شده است، جزء مقالات برتر شناخته شد.
گفتنی است، مراسم اختتاميه فراخوان تجربيات قرآنی 17 و 18 خردادماه، به همت معاونت پرورشی و تربيت بدنی اداره‌كل آموزش و پرورش خراسان رضوی (گروه گسترش فرهنگ نماز، قرآن و عترت) در محل بنياد پژوهش‌های آستان قدس برگزار می‌شود.
متن كامل، مقاله كيفيت‌بخشی مسابقات قرآن كريم و معارف اسلامی در دوره‌های ابتدايی و راهنمايی در پی می‌آيد؛
بسم الله الرحمن الرحيم
عنوان پروژه: كيفيت‌بخشی مسابقات قرآن كريم و معارف اسلامی در دوره‌های ابتدايی و راهنمايی
سطح عمليات: مسابقات قرآن مراحل آموزشگاه، منطقه و استان در دوره‌های ابتدايی و راهنمايی
اشاره:
مقام معظم رهبری در روز معلم سال 1385 در بياناتی كاملاً صريح و شفاف درباره ی ضرورت توجه متوليان وزارت آموزش وپرورش به جايگاه قرآن كريم در اين نهاد فرمودند: «مسئلهی ديگری كه میخواهم به عنوان يك نكته عرض كنم، مسئلهی قرآن در آموزش و پرورش است. قرآن در آموزش و پرورش حقيقتاً مهجور واقع شده است... علت اين است كه در دورانی طولانی، قرآن در آموزش وپرورش ما، به خصوص در آن سنين يادگيری مهجور بوده يا اصلاً وجود نداشته است. آن قديم - زمان كودكی ما- يك چيزهای مختصری بود و بعد به تدريج همينطور كمرنگ شد و بالأخره حذف شد. بعد از پيروزی انقلاب اسلامی، توقع اين بود كه يك كارِ كارستانی انجام بگيرد. كارهايی هم شده است، ليكن جای حضور قرآن در دوره‌های گوناگون - چه دبستان، چه دبيرستان و چه راهنمايی - واقعاً خالی است. بايد فكر بشود. نه به شكل تحميلی، نه به شكل بيزاركننده و دوركننده؛ بلكه به شكل صحيح. امروز خوشبختانه حركت قرآنی در كشور خيلی خوب است؛ ليكن در آموزش و پرورش بايد نهادينه شود.»
شايسته آن بود پس از فرمايش مقام معظم رهبری درباره ی مهجوريت قرآن در آموزش و پرورش, برنامه های كمی و كيفی مانند تشكيل معاونت قرآنی, شوراهای برنامه‌ريزی در حوزه ی ستادی و كميته های اجرايی كشوری, استانی و منطقهای و مدرسه ای انجام می شد و ضمن برگزاری همايش ها و سلسله نشست هايی به منظور شناسايی ابعاد مهجوريت قرآن كريم در بخش های مختلف آموزش و پرورش, به تبيين كارشناسانه و ارائه راه كارهای مناسب پرداخته می شد؛ در هر صورت اگر امروز پس از گذشت حدود چهارسال از فرمايش معظم له، وضعيت فعلی جايگاه قرآن كريم و ابعاد مهجوريت آن در بزرگ ترين نهاد وزارتی كشور, بررسی شود؛
يكی از مسائلی كه رهبرمعظم انقلاب از آحاد مردم ومسئولان خواسته‌اند اين است كه فرمودند: «مسئولان را به برنامه‌ريزی و عمل در عرصه ی خدمت به مردم؛ و مردم را به مطالبه نهضت خدمت رسانی از مسئولان توصيه می كنم.» اين فرمايش به روشنی گواه آن است كه اين حق مردم است كه از مسئولان حقيقت را مطالبه كنند و آنان نيز بايد ضمن بالا بردن درجه ی تحمل نقد, از پاسخ عجولانه بپرهيزند و ضمن پذيرش نقدهای منصفانه, آن را موهبتی از سوی مردم بدانند. در اين صورت است كه می توان با همت و كار مضاعف, پاسخی مناسب و شايسته برای مطالبه ی به حق معظم له ارائه كرد.
در اين نوشته سعی شده است ضمن موضوع‌بندی و اولويت بندی موارد, از ارائه ی مطالب به صورت های زير پرهيز شود:
1- پرهيز از بزرگ‌نمايی مشكلات موجود در عرصه ی مسابقات قرآن و ناديده گرفتن توفيقات صورت گرفته
2- پرهيز از طرح مشكلات و موانع, بدون ارائه راه كار در زمينه ارتقای فعاليت ها
3- پرهيز از نگاه يك سويه به موضوع مسابقات قرآن دانش آموزی
4- پرهيز از ارائه مباحث بديهی و غير ضروری
به اين اميد كه اين نوشته بتواند گامی هر چند كوچك اما موثر در جهت گسترش فعاليت های قرآنی، كيفيت بخشی و تعميق آشنايی دانش آموزان ميهن اسلامی با كتاب آسمانی برداشته و در يافتن روش های ابتكاری و نوين در رسيدن به حيات قرآنی و ارتقاء توان قرآنی اقشار مختلف جامعه به ويژه دانش آموزان مفيد واقع شود.ان‌شاءالله
مقدمه: خداوند بزرگ، عالم هستی را بر پايه ی قوانينی خلق كرده است و در اين ميان «ارتباط» محور همه ی قوانين عالم است. تا آن جا كه تازگی های طبيعت مانند زيبايی، طراوت و... وام دار اين ارتباط هستند. بدين سبب انديشه ها و آرمان های خوب نيز، اگر بد طراحی شود و انسجام و وحدت رويه در آن ها لحاظ نشود، در مرحله ی عمل، فرايند و نتيجه ی مناسب و قابل توجهی به همراه نخواهند داشت و اثربخش نخواهند بود. و بالعكس وحدت انديشه و انسجام معارف باعث كارآمدی آن شده و در نتيجه باعث فراهم آمدن شرايط كمال می شود. قرآن كريم نمونه ی بارز وحدت انديشه و انسجام معارف است و هم چنين شخصيت پيامبر اعظم(ص) و اميرمؤمنان و ائمه اطهار عليهم السلام نيز اگر همه جاودانه و همواره مورد توجه انسان های آزاده هستند، به خاطر آن است كه در تمامی ابعاد دارای وحدت انديشه و انسجام بوده اند.
در اين راستا و به منظور ايجاد وحدت رويه بين فعاليت های قرآنی آموزش و پرورش, مسابقات قرآن و معارف اسلامی می تواند از جهات زير مورد بررسی قرار گيرد:
1- هدف گذاری و برنامه ريزی
2- آموزش نيروی انسانی كارآمد
3- منابع ( تعيين مواد و محتوای مسابقات )
4- رشته های مسابقات
5- آموزش و توجيه دانش آموزان
6- تبليغ و اطلاع رسانی
7- مراحل اجرای مسابقات
8- داوری مسابقات
9- نظارت و ارزيابی
اكنون هريك از موارد فوق را از دو بعد زير مورد بررسی اجمالی قرار می دهيم :
الف - كاستی های موجود در هر يك از موارد فوق
ب- ارائه ی راه كار مناسب برای كيفيت بخشی به مسابقات قرآن و معرف اسلامی
1- كاستی در حوزه ی اهداف
بی‌شك با گذشت سال های طولانی از برگزاری مسابقات قرآن و معارف اسلامی، مناسب است به بازنگری و مناسب سازی اهداف مسابقات قرآن و معارف اسلامی همت گماشته شود؛ چرا كه لازمه ی طراحی هر پروژه ای, تعيين اهداف قصد شده است و اين اهداف هرچه دقيق تر باشد ما را درتحقق هرچه زودتر و بهتر برنامه ها ياری خواهد كرد.
در فصل اول كتاب «مجموعه مصوبات شورای عالی آموزش وپرورش» در بخش اهداف اعتقادی دوره ی ابتدايی, بند هفتم چنين آمده است:
«(دانش‌آموز) قرآن را از رو بخواند و با ترجمه برخی از سوره ها آشنايی داشته و از حفظ می خواند.»
و در دوره ی تحصيلی راهنمايی نيز دو هدف مورد تاكيد است :
1- تقويت مهارت روان خوانی قرآن كريم
2- درك معنای آيات ساده و پركار برد قران كريم
با كمی تأمل در اهداف قصد شده و مقايسه ی آن با محتوای طراحی شده و شيوه های اجرايی مسابقات, می توان به كاستی ها و آسيب های هر بخش پی برد كه به اجمال به واكاوی هر يك از آن ها می پردازيم:
مهم ترين جزء هر برنامه, تعيين هدف يا اهداف آن است. در پرتو هدف است كه می توان قضاوت كرد كه آيا آن برنامه از ويژگی های مناسب و ضروری برخوردار است يا نه؟ به نظر می رسد مسابقات قرآن از اين حيث دارای برخی ابهامات و نواقص است.
با عنايت به مصوبه ی شورای عالی آموزش و پرورش درباره ی هدف آموزش قرآن و هم چنين با توجه به تصويب منشور توسعه ی فرهنگ قرآنی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسه ی 643 مورخ 22/2/88، كه آموزش عمومی قرآن و «توسعه مهارت های روان خوانی، صحيح خوانی و درك معنای آيات قرآن كريم در ميان اقشار مختلف جامعه به ويژه كودكان و نوجوانان» را برعهده ی وزارت آموزش و پرورش گذاشته است, توجه به موارد زير در هدف گذاری برنامه های آموزشی و فعاليت های قرآنی از جمله مسابقات قرآن لازم و ضروری است :
1-1- نداشتن سر انجام روشن
عام ترين و روشن ترين هدفی كه هم اكنون در برگزاری مسابقات قرآن دانش آموزی به چشم می خورد آن است كه : اولاً ) دانش آموزان به قرآن كريم علاقه مند شوند. ثانياً ) دانش آموزان با استعداد شناسايی شده و از ايشان قدر دانی شود. در حالی كه اين رويه از ابعاد مختلف دارای ابهام و سزاوار نقد و بررسی است :
- اين كه منظور از آموزش قرآن در آموزش و پرورش, رساندن دانش آموزان به چه توانايی هايی است؟
- اين كه اهداف مسابقات چه مقدار با اهداف مصوب شورای عالی هماهنگی دارد ؟
- اين كه اهداف مسابقات تا چه حد با تغييرات برنامه های درسی آموزش قران متناسب است؟
- اين كه هر دانش آموز بايد چه حدی از آموزه های قرآنی را دارا باشد ؟
- اين كه مسابقات قرآن و معارف اسلامی تا چه حد در جذب عموم دانش آموزان به سمت و سوی آموزش ها و فعاليت های قرآنی آنان سهيم وتاثير گذار بوده است ؟
در صورت ترسيم دقيق اهداف است كه می توان به اين سؤال ها و سؤال های فراوان از اين قبيل پاسخ داد. با توجه به آن چه كه گفته شد هدف گذاری مسابقات قرآن از ابعاد زير قابل اشكال است :
اولاً) اهداف و برنامه ريزی ها با توجه به مصوبات شورای عالی قابل نقد و برسی است؛
ثانياً) با توجه به تغييرات اساسی در برنامه, اهداف و محتوای كتاب های درسی آموزش قرآن و حتی سه مرحله ی قبلی اين تغييرات, مناسب سازی لازم اعمال نشده است؛
ثالثاً) اين مسابقات با مصوبه ی جديد منشور توسعه ی فرهنگ قرآنی كشور نا هماهنگ است؛
رابعاً) اين مسابقات برگرفته از نسخه های قبلی مسابقات قرآن سازمان اوقاف و امور خيريه است كه ضمن موازی بودن رويه های مندرج با آن, با توجه به آيين نامه های موجود در « كتاب نقش مهر » حتی مناسب سازی های اوليه نيز در آن اعمال نشده است.
خامساً) اين مسابقات به جای پرداختن به آموزش عمومی قرآن كه وظيفه ی وزارت آموزش وپرورش است, به ارزيابی توانايی دانش آموزان در فعاليت های تخصصی قرآن مانند قرائت و حفظ قرآن دارد.
نكته ی مهم:
بيان اين نكته ضروری است كه بدانيم كمتر از يك و نيم قرن است كه در ايران يك ظلم تاريخی درباره آموزش قرآن رخ داده است و مهم ترين عامل مهجوريت قرآن در ايران نيز همين مساله است. و آن مساله اين است كه در اغلب آموزش ها وفعاليت های قرآنی اعم از آموزش روخوانی، روان خوانی، تجويد، صوت ولحن، وقف و ابتدا و ... به قرآن آموزان گفته ايم و آموخته ايم كه قرآن كريم را ‹‹بخوان و نفهم››؛ در حالی كه اگر ادبيات سال های پيش از آن را ببينيم، وجود يك ادبيات قرآنی را در تار و پود فرهنگ مكتوب و شفاهی زبان و فرهنگ و هنر فارسی آن دوران، به عيان مشاهده خواهيم كرد.
به راستی چه كسی گفته است كه عموم مردم بايد قرآن را با لهجه عربی، همراه با صوت و لحن و رعايت قواعد تجويدی و حتی تلفظ حروف بخوانند، در حالی كه حتی يك كلمه از آن چه را می خوانند نفهمند و بهره و حظی از آن چه می خوانند نبرند؟ و آيا همه مردم می توانند و علاقمه مند هستند كه حافظ و قاری قرآن بشوند كه جلسات قرآن ما از همان ابتدای حركت، اين هدف خاص را نشانه رفته اند؟
اغلب اوقات اصول، اهداف، رويكردها وكليات آموزش ها و فعاليت های قرآنی مفروض گرفته شده و بی آن كه توجه جدی به مساله برنامه ريزی آموزشی ودرسی بشود, فعاليت های پرهزينه ولی كم بازده صورت می گيرد و در آخر خستگی را برجان مربی و قرآن آموز برجای می گذارد.
2-1- عدم جامعيت اهداف مسابقات قرآن:
امروزه در برنامه ريزی های درسی و آموزشی علاوه بر تعيين اهداف و اصول حاكم بر آن, از موضوعی با عنوان «رويكرد» برنامه نام برده می شود كه مانند چتری كليه ی اهداف, اصول, محتوا, روش آموزش و شيوه های ارزش يابی را تحت پوشش قرار می دهد. به عنوان مثال منافتی ندارد كه دانش آموزان ضمن روخوانی سوره ی حمد, با قرائت زيبای آن نيز آشنا شده و ضمن يادگيری كلمات ساده و پركاربردی چون الحمدلله, رب, و ... آيه ی الحمدللله رب العلمين را به عنوان يك پيام زندگی مورد استفاده در گفتار و رفتار قرار دهند و به حفظ نسبی سوره نيز تشويق شوند. مسابقات قرآن از اين حيث دارای دو اشكال اساسی است:
اولاً) با توجه به جامعيت اهداف در برنامه های درسی آموزش قرآن چنين رويكردی در برگزاری مسابقات به چشم نمی خورد؛
ثانياً) تفكيك اهداف و در طول هم بودن آن ها ومحتوای مسابقات قرآن باعث می شود بهره مندی دانش آموزان از قرآن كريم, ناچيز شود و در انگيزه ی يادگيری و ادامه ی فعاليت قرآنی دانش آموزان به تدريج كاهش يابد؛
ثالثاً) مراحل آموزش و يادگيری قرآن, طولانی شده و فرصت های مناسب يادگيری از بين برود و به سر انجام قابل قبول و مشت پركنی نرسد.
بيان اين نكته ضروری است كه « تنها اختصاص بخشی از مواد و محتوای مسابقات قرآن دانش آموزان به محتوای كتاب های درسی كافی نيست بلكه مبانی و اهداف و اصول حاكم بر مسابقات بايد از رويكرد, اهداف و اصول برنامه های درسی قرآن پيروی كند.»
2-كاستی در حوزه ی آموزش نيروی انسانی
تنوع پيش از حد و غير اصـ‌ـولی فعـــاليت پرورشی، از دلايل مهم افت كيفيت كار مربيان پرورشی است فعاليت هايی هم چون موارد زير كه حجم عظيمی از كار را بر در دوش مربيان پرورشی تحميل كرده و در نتيجه بر كيفيت كار آنان لطمه وارد می نمايند:
- برگزاری مسابقات فرهنگی و هنری مانند قرآن (قرائت، حفظ، مفاهيم)، نـهج البلاغه، سرود، نمايش، خوشنويسی، كتابـخوانی هنرهای دستی، هنرهای تجسمی و ...
- فعاليت های متعدد مانند مسابقاتی كه از سوی مدرسه و يا منطقه طراحی واجرا می شود كه اسامی آنها به دليل كثرت قابل ذكر نيست.
- انجام امور مربوط به كتاب وكتـابخانه مدرسه در ساعات تفريح.
- برگزاری طرح های متعدد در طول سال تحصيلی مانند،كرامت، هلال احمر، بهداشت، پيشتازان و فرزانگان
- پاسخ به بخشنامه ها ی اداری و مكاتبات حوزة پرورش.
- برگزاری مراسم نمازجماعت، مراسم آغازين (صبحگاه و ظهرگاه )و ايام الله (راهپيمايی، نمازجمعه و ...)
- تدريس در كلاس های پرورشی دوره راهنمايی.
- تدريس درس آموزش قرآن در دوره ابتدايی.
- شركت درنشست های مربوط به حوزه معاونت پرورشی به صورت هر دو هفته يك بار.
- تمهيد امكانات و لوازم مورد نياز اردوهای كوتاه مدت درون استانی و برون استانی و برگزاری آن.
- همراهی با دانش آموزان در مراحل مختلف مسابقا ت وهمايش ها در خارج از مدرسه
- فروش مجلات رشد و...
اين فعاليت ها در حالی انجام می شود كه اغلب ايشان در دوره های تخصصی ارتقاء صلاحيت های حرفه ای شركت نكرده اند و در نتيجه ( به عنوان مثال ) در مسابقات قرآن :
1-2- از مهارت كافی برای برگزاری همه يا بخشی از مسابقات برخوردار نباشند؛
2-2- به صورت سليقه ای و طبق رويه ها و قالب های قبلی انجام شود ؛
3-2- به دليل كمبود وقت برای برنامه ريزی و اجرا, اغلب فعاليت ها از كيفيت لازم برخوردار نباشد؛
4-2- فرصت ارزيابی وضعيت موجود و برنامه ريزی برای رسيدن به وضعيت مطللوب را نداشته باشند.
5-2- همواره با يك بی نظمی كه آثار و پيامدهای منفی زيادی برجای می گذارد روبه رو شود.
3- كاستی در منابع (تعيين مواد و محتوای مسابقات)
محتوای ارائه شده برای مسابقات از دو جهت دارای اشكال اساسی است:
1-3- اغلب محتواهای ارائه شده برای مسابقات در كتاب های درس نيامده يا ناقص آمده است؛
2-3- با وجود تغييرات محتوای كتاب های درس قرآن در پايه های مختلف تحصيلی, محتوای مسابقات قرآن, هيچ تغييری نكرده است؛
3-3- از موارد مهم موضوع استفاده از رسم الخط مناسب در زمان برگزاری مسابقات قرائت قرآن است كه همواره مساله آفرين است.
4- كاستی در رشته های مسابقات قرآن
رشته های مسابقات مخصوصاً در زمينه ی قرآن از دو جهت دارای اشكال اساسی است:
1-4- با توجه با آنچه كه در بخش اهداف مصوب شورای عالی بيان شد رشته های قرائت و حفظ قرآن كريم جزء اهداف مصوب شورای عالی نيست و با آن مغايرت دارد؛
2-4- با وجود تغييرات محتوای كتاب های درسی آموزش قرآن در پايه های مختلف تحصيلی, سال هاست كه محتوای مسابقات قرآن, تغييرات محسوس و قابل توجهی نداشته است.
5- كاستی در آموزش و توجيه دانش آموزان
اغلب دانش آموزان شركت كننده در رشته های مختلف مسابقات به دليل عدم توجيه و آموزش لازم با مشكلات متعددی رو به رو هستند؛ از آن جمله می توان به موارد زير اشاره كرد:
1-5- اغلب با ابتدايی ترين شيوه ها و دستور العمل های مسابقه آشنا نبوده و علی رغم استعداد فراوان به دليل اطلاعات ناقص از سعود به مراحل بالاتر باز می مانند؛
2-5- اغلب دانش آموزان شركت كننده به دليل عدم تمرين و توجيه لازم و نداشتن امكانات ساده ای چون نوار و سی دی های آموزشی, از توانايی رقابت با سايرين باز می مانند.
3-5- وجود فاصله زياد بين دانش آموزان توانا و حرفه ای – كه تعداد آن ها محدود و معلوم است, با اكثر دانش آموزان تازه كار و كم تجربه و توجيه نشده, باعث شده تا انگيزه ی شركت كنندگان و رقابت بين متسابقين به طور محسوسی كاهش يافته است. اين مساله در سطوع بالاتر مانند مراحل استانی و كشوری نيز كاملاً به چشم می خورد.
6- كاستی در تبليغ و اطلاع رسانی لازم
1-6- در بسياری از مدارس در مرحله ی آول مسابقات (آموزشگاهی) فقط متسابقين و داوران در محل برگزاری مسابقه حضور دارند و ساير دانش آموزان هيچ اطلاعی از نحوه و زمان برگزاری مسابقات ندارند.
2-6- در موارد بسياری ديده می شود كه تعدادی از دانش آموزان شركت كننده به دليل عدم اطلاع كافی ازمحتوای مسابقه ی خود دچار اشتباه شده و در روز مسابقه به مواد ومحتوای مسابقه آشنا می شوند،
3-6- به دليل ضعف اطلاع رسانی به دلايل متعدد از جمله تنوع فعاليت های پرورشی, اغلب دانش آموزان علاقمند و مستعد از برگزاری مسابقه ی مرحله ی اول ( آموزشگاه ) اطلاع نيافته و در نتيجه يا موفق به ثبت نام نشده يا از قبل, روز مسابقه به آن ها گفته نمی شود و يا روز مسابقه از آن ها خواسته می شود كه به محل برگزاری بروند.
7- كاستی در مراحل اجرای مسابقات قرآن
علاوه بر آن چه در بند شش (كاستی در تبليغ و اطلاع رسانی لازم) گفته شد اجرای مسابقات همواره دستخوش مسائل عديده ای چون موارد زير بوده است :
1-7- بررسی ها نشان می دهد در بسياری از مدارس, مرحله ی اول ( آموزشگاه ) به صورت كاملاً سوری برگزار می شود؛ مثلاً تعداد زيادی از دانش آموزان در مدت دو – سه ساعت توسط مربی پرورشی, مورد ارزيابی اجالی قرار می گيرند. در حالی كه به اين زمان به عنوان يك فرصت تربيتی نگاه نمی شود؛
2-7- در برخی مدارس نيز مرحله ی اول اصلاً اجرا نمی شود و تنها به دانش آموزان نخبه كه از قبل شناخته شده اند اطلاع رسانی می شود كه در مرحله دوم شركت كنند.
3-7- عدم تنوع در روش های اجرای مسابقات در سال های متمادی, انگيزه ی دانش آموزان شركت كننده را كاهش داده است.
4-7- نتيجه ی برگزاری مسابقات اغلب باعث ايجاد اضطراب های روانی در دانش آموزان می شود و هم چنين در پايان و بعد از مسابقات در دانش آموزانی كه حائز رتبه نشده اند باعث بروز سركوبی های ناشی از شكست در مسابقات شده و پيامدهای نامناسب اجتماعی از خود به جا می گذارد؛ اين مسئله در مراحل بالاتر (استانی و كشوری) شديد تر است.
8- كاستی در داوری مسابقات
ضعف داوری در مسابقات قرآن و معارف اسلامی مخصوصا در مراحل اول و دوم حائز اهميت فراون و در نتيجه نيازمند همت و كار مضاعف برای رفع آن است:
1-8- داوران مراحل اول و دوم اغلب از توانايی لازم برای داوری همه رشته ها برخوردار نيستند و اغلب شركت كنندگان نيز ضمن اطلاع از اين امر به روند مسابقات اعتراض دارند.؛
2-8- به دليل عدم برگزاری دوره ی تربيت داور قرآن و معارف اسلامی اغلب مربيان در اين زمينه كم تجربه هستند و به صورت كاملاً سليقه ای عمل می كنند؛
3-8- كتاب نقش مهر كه سعی در تبين رشته های مسابقات و نمون برگ های داوری داشته با مشكلات اساسی رو به رو است؛ مانند:
- با توجه به تغييرات محتوای مسابقات و كتب درسی, اغلب نمون برگ ها با رشته های مسابقات و مغايرت داشته و قابل استفاده نيست.
- به دليل عدم آموزش و توجيه داوران درباره ی نحوه ی استفاده از نمون برگ ها, اين فرم ها اغلب نامفهوم و غيرقابل استفاده بوده و در نتيجه باعث سليقه ای شدن نحوه ی داوری مسابقات می شود؛
- نمون برگ ها و آيين نامه ها اغلب كپی برداری شده از مسابقات حرفه ای مانند مسابقات بين المللی سازمان اوقاف بوده و در نتيجه برای مسابقات دانش آموزی نامناسب است؛
- به دليل سليقه ای بودن نمون برگ ها, فرصت اعتراض دانش آموزان و امكان بررسی مجدد حتی برای داوران نيز وجود ندارد.
4-8- بی توجهی برخی داوران به محيط آموزشی و مسائل تربيتی و در نتيجه تاثير سوء برخوردهای خاص و نامناسب توسط داوران. مانند مطرح كردن شبهه ی تبعيض بين متسابقين از سوی دانش آموزان
5-8- شيوه ی اعلام نتايج از سوی داوران در مدارس و مناطق و اغلب استان ها به روز نبوده و از يك رويه يكسانی تبعيت نمی كند.
6-8- عجله در برگزاری مسابقه به دليل فقدان استانداردهای لازم كه باعث كاهش شديد دقت و كيفيت داوری می شود؛ به عنوان مثال : در رشته قرائت هر دانش آموز به جای چهار دقيقه در دو دقيقه و قرائت به جای پنج خط, دو يا سه خط را می خواند.
9- كاستی در نظارت و ارزيابی مسابقات
به منظور ارتقاء كمی و كيفی مسابقات قرآن و معارف اسلامی, انجام مرتب نظارت بر اجرای مسابقات و ارزيابی از وضعيت آن بسيار لازم است, فقدان اين مسئله باعث شده است :
1-9- روند پيشرفت مسابقات بسيار كند و نا اميد كننده است؛
2-9- تغييرات به مرور و به صورت نسبی در روند اجرا مشاهده نمی شود.
3-9- به دليل بروز مشكلات متعدد و عدم رسيدگی و رفع آن ها, باعث اعتراض دانش آموزان شركت كننده و مربيان و مدارس آنان شده است.
4-9- به دليل تكراری بودن شيوه های اجرا , انگيزه ی شركت و رقابت در متسابقين به طور محسوسی كاهش يافته است.
راه كارهای پيشنهادی برای كيفيت بخشی به مسابقات قرآن و معارف اسلامی
آن چه تا قبل از اين بيان شد كاستی های موجود در مسابقات قرآن و معارف اسلامی بود و آن چه از اين پس ارائه می گردد بيان راه كارهای پيشنهادی است كه به اجمال تقديم می شود:
1- هدف گذاری و برنامه ريزی
به نظر می رسد با توجه به هدف مصوب شورای عالی آموزش و پرورش, چند هدف زير می تواند به عنوان اهداف اصلی و فرعی در كليات طرح اوليه ی برنامه ريزی مسابقات قرآن كريم و معارف اسلامی در دوره ی ابتدايی, مورد توجه و بررسی قرار گيرد:
1-1- اهداف اصلی:
1- ارتقاء توانايی دانش آموزان دوره ی ابتدايی در روخوانی و روان خوانی قرآن كريم؛
2- كسب توانايی اوليه ی ترجمه ی آيات ساده و پركاربرد قرآن كريم؛
3- حفظ برخی از سوره های كوچك و آيات منتخب و مشهور قرآن كريم.
2-1- اهداف فرعی:
1- جذب حداكثری دانش آموزان به يادگيری و انجام فعاليت های قرآنی؛
2- فراهم نمودن شرايط لازم برای رشد فعاليت های قرآنی و فعالان قرآنی؛
3- شناسايی دانش آموزان مستعد در زمينه فعاليت های گوناگون قرآنی و دينی؛
4- فضاسازی مناسب در مدرسه به منظور انس دائمی دانش آموزان با قرآن كريم وآموزه های آن.
نتيجه اين كه: نه تنها محتوای مسابقات بلكه اهداف مسابقات بايد متناسب با هدف اصلی آموزش رسمی قرآن در آموزش و پرورش طراحی و تعيين شود.
هم چنين از حيث رويكرد, مبتنی بر جامعيت آموزش قرآن و انس دائمی دانش آموزان با قرآن كريم باشد.
2- آموزش نيروی انسانی كارآمد
1-2- ضمن كاهش كميت فعاليت های شغلی و رشته های مسابقات, نسبت به گرايشی كردن آن اقدام لازم و عاجل صورت پذيرد؛ به اين معنی كه هر مربی تنها در چند رشته ی محدود كه با ميزان توانايی های او هماهنگی دارد فعاليت كند؛
2-2- برای جلوگيری از اعمال سليقه در برگزاری مسابقات, ضمن بازنگری در دستورالعمل های موجود و بهسازی و اصلاح آن, جلسات و گردهمايی های مفيد توجيهی – آموزشی برگزار شود؛
3-2- به منظور آموزش نيروی انسانی پيشنهاد می شود « طرح ارتقاء صلاحيت های حرفه ای مربيان پرورشی در زمينه ی برگزاری مسابقات قرآن و معارف اسلامی و تربيت داور قرآن » طراحی شود و دوره های تامين مدرس و تربيت مربی از مركز ارتقاء و آموزش نيروی انسانی وزارت متبوع درخواست شود.؛
4-2- بر اجرای هرچه بهتر دوره های آموزشی و توجيهی نظارت شود؛
5-2- مجوز حضور مربيان پرورشی در دوره های ضمن خدمت آموزش قرآن ( كتب درسی جديد و تاليف ) صادر شود؛
6-2- كتاب (نقش مهر) و فيلم آموزشی در زمينه ی توجيه و آموزش مربيان و مديران مدارس تهيه و به استان ها ارسال شود؛
7-2- به منظور شناسايی نيروهای مستعد در بين مربيان و معلمان, برای بهره مندی در مسابقات قرآن و فعاليت های قرآنی, مسابقات قرآن ويژه ی فرهنگيان طراحی و برگزار شود.
3- منابع (تعيين مواد و محتوای مسابقات)
محتوای ارائه شده برای مسابقات از دو جهت دارای اشكال اساسی است :
1-3- منابع و محتوای مسابقات در مراحل سه گانه با محتوای كتاب های درسی كاملاَ منطبق شود, اين تطبيق بايد مبتنی بر موارد زير باشد:
- آيات منتخب كتاب درسی
- تدبر در پيام های قرآنی دروس
- درك و فهم آيات ساده و پركار برد
2-3- با وجود تغييرات محتوای كتاب های درس قرآن در پايه های مختلف تحصيلی, محتوای مسابقات قرآن, هيچ تغييری نكرده است؛
3-3- از موارد مهم موضوع استفاده از رسم الخط مناسب در زمان برگزاری مسابقات قرائت قرآن است كه همواره مساله آفرين است.
4- رشته های مسابقات
با توجه با آن چه كه در بخش اهداف مصوب شورای عالی بيان شد, جهت مناسب سازی رشته های مسابقات قرآن و معارف اسلامی در دوره های ابتدايی و راهنمايی, اين رشته ها پيشنهاد می شود :
- در دوره ی ابتدايی
- روخوانی قرآن كامل توسط دانش آموزان پايه های اول تا سوم ابتدايی
- حفظ ترجمه ی شعری سوره های كوتاه كتاب درسی پايه ی اول دبستان
- ترجمه ی لغات و مفهوم پيام های قرآنی كتاب درسی پايه های دوم تا پنجم ابتدايی
- حفظ عبارات و اذكار نماز و ترجمه ی آن ها در پايه های سوم تا پنجم دبستان
- روان خوانی قرآن كامل توسط دانش آموزان پايه های چهارم و پنجم ابتدايی
- ترجمه ی عبارات كار در كلاس در پايه های چهارم و پنجم ابتدايی
- حفظ آيات يا سوره ای منتخب از كلاس اول تا پنجم ابتدايی
- اذان و مكبری برای كليه ی پايه ها
- صحيح خوانی نماز برای كليه ی پايه ها
توضيح : با توجه به رويكرد جامعيت اهداف مسابقات قرآن و معارف اسلامی, از رشته های فوق, ترجيحاً هر رشته می تواند تركيبی از چند رشته ديگر باشد
به عنوان مثال : رشته ی روخوانی قرآن كريم و پيام قرآنی كتاب درسی پايه ی سوم ابتدايی
- در دوره ی راهنمايی
- روان خوانی قرآن كامل
- حفظ آيات منتخب كتاب درسی
- ترجمه ی عبارات ساده و پركار برد قرآن كامل
- حفظ آيات منتخب از كتاب های درسی ( ده جزئی )
- شرح و توضيح پيام های قرآنی كتاب درسی
- صحت قرائت نماز و قرائت اذان
- صحت قرائت نماز و احكام نماز
- صحت قرائت نماز و انشای نماز
توضيح : با توجه به رويكرد جامعيت اهداف مسابقات قرآن و معارف اسلامی, از رشته های فوق, ترجيحاً هر رشته می تواند تركيبی از چند رشته ديگر باشد
به عنوان مثال : رشته ی روان خوانی قران كريم و ترجمه ی عبارات قرآنی سوره ی حديد مطابق با مفاهيم كتاب درسی پايه ی سوم راهنمايی
5- آموزش و توجيه دانش آموزان
برگزاری جلسه های آموزشی- توجيهی فرصت مغتنمی است برای آشنايی هر چه بيش تر و بهتر دانش آموزان با قرآن كريم و معارف آن؛ از اين رو نقش چنين برنامه هايی برای دانش آموزان شركت كننده در رشته های مختلف مسابقات حائز اهميت است:
1-5- برگزاری جلسات آموزشی – توجيهی برای دانش آموزان و تبيين شيوه نامه ها و دستور العمل های مسابقات متناسب سطح بندی مطالب و استعداد دانش آموزان؛
2-5- راهنمای دانش آموزا درباره ی نحوه ی تهيه ی امكانات و وسايل آموزشی مانند نوار و سی دی های آموزشی و فيلم های مناسب در قبل از برگزاری هر مرحله؛
3-5- تكثير و توزيع نمون برگ های داوری مسابقات هر رشته و تبيين آن ها در كلاس های آموزشی؛ يكی از كاركردهای مراكز دارالقرآن می تواند برگزاری چنين برنامه هايی باشد.
6- تبليغ و اطلاع رسانی
1-6- اطلاع رسانی از نحوه ی برگزاری و زمان برگزاری مسابقات به اندازه ی خود مسابقات اهميت دارد. به طوری كه تحقق بسياری از اهداف آموزشی و نگرشی با اطلاع رسانی و تبليغ مناسب امكان پذير است؛
2-6- مهم ترين مرحله ی برگزاری مسابقات مرحله ی اول يا آموزشگاهی است, برای برگزاری بهينه اين مرحله فعاليت های زير مناسب است:
- پلاكارد نويسی و تهيه ی پوستر مناسب و تبايغات در مراسم آغازين قبل از برگزاری مسابقات
- اعلام زمان و مكان و محتوای مسابقه به دانش آموزان و والدين ايشان به شيويه های مناسب و موثر
- ثبت نام از دانش آموزان به شكل كاملاً تبليغی و قابل حس و تاثير گذار
- فضاسازی محل برگزاری مسابقات اعم از دما و نور, دكور بندی, تجهيزات صوتی و تصويری مناسب
- دعوت از داوران مجرب و متعهد به تعداد كافی و توجيه ايشان قبل از مسابقات
- داشتن يك مجری توانا و هنرمند در روز مسابقه
- دعوت از اوليای دانش آموزان شركت كننده در مسابقه
- دعوت از اعضای انجمن اوليا و مربيان مدرسه
- دعوت از مسئولين اداره آموزش و پرورش منطقه
- دعوت از امام جماعت مدرسه و مسجد محل
- شركت همه يا كلاس به كلاس دانش آموزان در ساعاتی از زمان برگزاری مسابقات در محل برگزاری
- برگزاری مراسم افتتاحيه با تلاوت يك قاری ممتاز و سخنرانی امام جماعت مدرس يا مسجد محل
- تهيه ی ويژه نامه از سوی مدرسه در صورت امكان و تشريح مسابقات و ارائه ی اسامی شركت كنندگان در آن, به منظور تشويق ايشان همراه با مطالب آموزنده و رهنمودهای قرآنی
- اطلاع رسانی به روابط عمومی ادارات منطقه و استان, روزنامه ها و خبرگزاری های محلی و كشوری مانند خبرگزاری ايكنا
- برگزاری مسابقات حضوری همراه با جوايز مناسب برای حاضران و مشوقان
- درج اخبار و تصاير مربوط به مسابقات در سايت مدرسه
- برگزاری مراسم اختتاميه و توزيع جوايز نفرات ممتاز همراه تقدير نامه و كارنامه ی نمرات مسابقه
توضيح : بهتر است اولاً در اولين فرصت ممكن و بلكه در پايان روز مسابقه, جوايز برندگان توزيع شود. و ثانياً در دوره ی ابتدايی به همه ی شركت كنندگان جايز و هدايايی داده شود.
7- مراحل اجرای مسابقات
با توجه به مطالبی كه در بند شش گفته شد برای كيفيت بخشی به هر يك از مراحل مسابقات, موارد زير پيشنهاد می شود:
1-7- به مرحله ی اول يا آموزشگاهی به عنوان مهم ترين مرحله ی برگزاری مسابقات اهميت بيش تری داده شود, چرا كه هم تحقق اهداق تربيتی و اعتقادی در اين مرحله بيش تر به چشم می خورد و هم دانش آموزان منتخب با انگيزه و توانايی بالاتری در مراحل بعدی حضور می يابند؛ و در نتيجه سال به سال بر كيفيت مسابقات افزوده می شود.
2-7- برگزاری جلسات آموزشی- توجيهی برای دانش آموزان ثبت نام كننده, قبل از برگزاری هر مرحله, به ويژه مرحله اول بسيار ضروری و تاثيرگزار است
3-7- نتيجه ی برگزاری مسابقات بايد بر جذب حداكثری دانش آموزان توجه داشته باشد, از اين رو توجه بر تنوع در شيوه های برگزاری مراحل مسابقات,كمك زيادی به اين هدف می كند. مانند اجرای مسابقات به صورت جشنواره كه ضمن كاهش اضطراب های روانی در حين مسابقات و سركوبی های ناشی از شكست در مسابقات و پيامدهای نامناسب اجتماعی ديگر, باعث احساس موفقيت همه ی دانش آموزان می شود.
8- داوری مسابقات
توجه به جايگاه داوری در مسابقات قرآن و معارف اسلامی در مراحل مختلف, نتايج مفيد وحائز اهميتی را در پی دارد , در ای زمينه پيشنهاد می شود :
1-8- دعوت از داوران مجرب و متعهد به تعداد كافی در روزهای برگزاری مسابقات
2-8- برگزاری جلسه ی توجيهی برای ايشان قبل از مسابقات
3-8- تكثير نمون برگ های داوری به تفكيك هر رشته و توزيع آن در بين داوران به اندازه ی كافی در چند روز قبل از برگزاری مسابقات
4-8- تهيه و در اختيار قرار دادن آيين نامه ها و دستر العمل هايی كه داوران بايد به موارد آن عمل كنند.
5-8- تناسب سازی زمان برگزاری مسابقه با تعداد شركت كنندگان و پرهيز از عجله در برگزاری مسابقه كه باعث دقت و كيفيت داوری می شود؛ به عنوان مثال : در رشته قرائت هر دانش آموز چهار دقيقه
6-8- داوران در مراحل مختلف برای جلوگيری از ايجاد شبهه و طرح ايراد و اعتراض به روند مسابقات, قبل از برگزاری مسابقه, توضيحات لازم را به طور روشن برای دانش آموزان بيان كنند. اين كار معمولا در برخی سال ها در مراحل استانی و كشوری آن هم به صورت سليقه ای انجام می شود. بهتر است در اين زمينه الگوی مناسبی طراحی و اجرا شود.
7-8- مناسب است از بين مربيان پرورشی و فرهنگيان توانمند در زمينه ی داوزی استفاده شود, تا علاوه بر اجرای مسابقه, به مسائل تربيتی نيز بيش تر توجه شود.
9-8- طراحی دوره های تربيت داور مسابقات و برگزاری همه ساله ی آن در ارتقاء سطح داوری و مسابقات تاثير چشم گيری دارد.
10-8- كتاب نقش مهر و آيين نامه ها و دستورالعمل ها و نمون برگ های مندرج با توجه به سطح انتظاراتی كه در بخش اهداف گفته شد و رويكرد و محتواهای تغيير يافته, نيازمند بازنگری اساسی است.
11-8- تهيه ی سی دی های آموزشی برای داوری مسابقات و برگزاری مسابقات از محتوای ارائه شده می تواند نقش به سزايی در رشد توانايی ها داوران داشته باشد.
12-8- استفاده از نرم افزارهای داوری به منظور تسريع و هم چنين محاسبه ی دقيق نتايج مسابقات و اعلام به موقع اسامی برندگان همراه با كارنمای متسابقين در مراحل مختلف در ارتقاء مسابقات و هم چنين در افزايش رضايت مندی دانش آموزان, اوليای ايشان و مربيان و مديران تاثير بسزايی دارد.
لازم به ذكر است چند سالی است كه در مسابقات مرحله ی كشوری شيوه ی برگزاری مسابقات قرآن و معارف اسلامی به صورت الكترونيكی بوده و از دقت و سرعت بالايی برخوردار است كه جا دارد از طراحان و برگزار كنندگان اين شيوه تقدير شود.
13-8- اعلام به موقع نتايج وكارنمای مسابقه دهندگان نوسط داوران بلافاصله در روز مسابقات و توزيع جوايز و نتايج كار دانش آموزان در تقويت علاقه و جذب دانش آموزان موثر خواهد بود.
9- نظارت و ارزيابی
اجرای ارزش يابی مستمر و نظارت بر وصعيت موجود برگزاری مسابقات در ارتقاء كمی و كيفی مسابقات قرآن و معارف اسلامی, بسيار موثر است, وباعث ترسيم چشم انداز آينده ی آن و توفيقات زير می گردد.
1-9- بر سرعت و دقت روند پيشرفت مسابقات می افزايد؛
2-9- تغييرات مورد نياز به مرور و به صورت نسبی در روند اجرای مسابقات انجام شده و مانع از بروز مشكلات اساسی و بحران آفرين می شود.
3-9- تاحدود زيادی بر رضايت مندی دانش آموزان شركت كننده و مربيان و مدارس آنان از نحوه و كيفيت مسابقات می افزايد.
4-9- از تكراری بودن شيوه های اجرا كاسته و در نتيجه بر انگيزه ی شركت فعال و رقابت سالم و نزديك متسابقين به طور محسوسی تاثير می گذارد.
ساير پيشنهادها :
1- تأخيرهای طولانی مدت در ارسال دستورالعــمل ها و بخشنامه ها ی مربوط به مسابقات و طرح ها و پيرو آن ارسال اصلاحيه های مكرر به منظور تغييرات در محتوا و مواد باعث سر در گرمی دانش آموزان و مربيان پرورشی می شود. تهيه ی برنامه های پنج ساله با مهر « عدم تغيير تا پنج سال » راه حلی مناسب در اين زمينه است.
2- همواره مدير آموزشگاه مــسئول مــستقيم پيگيری بخشنامه ها و اجـرای دستورالعـمل و پاسخ به موقع هر يك به اداره متنوع می باشد ولی در حوزه معاونت پرورشی معمول بر اين است كه فعاليت های پرورشی از طريق اين حوزه به صورت مستقيم و بی واسطه به مـربيان پرورشی گفته شود. و همين امر باعث بروز مشكلاتی چون عـدم اطـلاع كافی مديران از فعــاليت های پرورشی، اضافه شدن فعاليت های اداری به شرح وظايف مربيان امور تربيتی ، بروز ناهماهنگی كاری بين مربی و مدير مدرسه، غيبت مكـرر مربی به خاطر جلسات متعدد اداری و... در نتيجه باعث بروز اختلال در سيستم آموزشگاه می شود. اصلاح اين رويه به ارتقاء فعاليت هاتی پرورشی از جمله مسابقات قرآن و معارف اسلامی كمك شايانی می كند.
3- به دليل عدم دقت و توجه كافی به هدف اساسی مسابقات و فعاليت های تربيتی و تكيه بيش تر بر قهرمان پروری، باعث می شود ايجاد رقابت منفی، به عنوان يك پيامد منفی تربيتی است و با نفس اهداف تربيتی مغاير است. اصلاح اين رويه, به برنامه ريزی و مطالعه و هم چنين مشاوره با متخصصين تعليم و تربيت دارد.
4- نقش دارالـقرآن ها به عنوان بازوان قوی قرآنی حوزه ی معاونت پرورشی در كشور بسيار حائز اهميت است به گونه ای كه آن چه تا كنون در اين مقاله گفته شده ميتواند در دارالقرآن ها مديريت و آموزش داده شود.
5- همه ساله فعاليت های قرآنی متعددی در مدارس در حال اجرا است؛ مانند آموزش قرآن, مسابقات قرآن, قرآن آغازين مدارس, مراكز دارالقرآن, همايش هاو برنامه های قرآنی و ... اما اين كه چرا فعاليت موجود, جواب گوی انتظارات موجود متوليان تعليم وتربيت, مديران و معلمان و اوليای دانش آموزان را نمی دهد يك سوال اساسی است. و پاسخ آن نيز بسيار ساده است : به دليل عدم انسجام و وحدت رويه, از موقعيت های به وجود آمده و اعتبارات هزينه شده, بهره مندی كافی برده نمی شود.
6- يكی از مهم ترين و اساسی ترين اقدامات در ارتقاء و كيفيت بخشی به مسابقات قرآنی، ارائه تعاريف صحيح و عملی از هريك از واژه ای« آموزش قرآن» و « مسابقات قرآن » و حيطه ی فعاليت هركدام از آن ها بر اساس اهداف و اصول حاكم است. به عنوان نمونه : اين كه نسبت آموزش قرآنن رسمی كشور از حيث اهداف برنامه, روش های آموزش, و شيوه های ارزش يابی با مسابقات حفظ و قرائت قرآن چيست؟
اميد آن كه بيان مسائل فوق در اصلاح الگوی برگزاری مسابقات قرآن و معارف اسلامی دانش آموزان تأثير گذار بوده و باعث تغيير نگرش مسئولين و برنامه ريزان محترم و مجريان گرامی مسابقات بشود؛ قطعاً تحقق اين مهم, به همت مضاعف و كار مضاعف همه ی دست اندركارا ن امر نيازمند است.
از خداوند متعال سلامتی و دوام توفيقات تمامی خدمت گزاران به ساحت مقدس قرآن كريم و ائمه ی معصومين عليهم السلام را خواستاريم.
منابع :
1- وب سايت : گروه قرآن دفتر برنامه ريزی و تاليف كتب درسی Quran-dept.talif.sch.ir
2- وبلاگ : فرهنگ آموزش قرآن در آموزش و پرورش ايران Quran-edu.blogfa.com
3- كتاب مبانی و روش آموزش قرآن كد 6011 چاپ89
4- نشريه ی بشارت شماره های 18, 19, 20- سال 79 , آسيب شناسی آموزش قرآن, رضا نباتی
5- پايان نامه ی « سيری در آموزش قرآن دوره ی ابتدايی » , رضا نباتی, دوره ی كارشناسی ارشد
گفتنی است، مراسم اختتاميه فراخوان تجربيات قرآنی 17 و 18 خردادماه، به همت معاونت پرورشی و تربيت بدنی اداره‌كل آموزش و پرورش خراسان رضوی (گروه گسترش فرهنگ نماز، قرآن و عترت) در محل بنياد پژوهش‌های آستان قدس برگزار می‌شود.
متن كامل، مقاله كيفيت‌بخشی مسابقات قرآن كريم و معارف اسلامی در دوره‌های ابتدايی و راهنمايی در پی می‌آيد؛
بسم الله الرحمن الرحيم
عنوان پروژه: كيفيت‌بخشی مسابقات قرآن كريم و معارف اسلامی در دوره‌های ابتدايی و راهنمايی
سطح عمليات: مسابقات قرآن مراحل آموزشگاه، منطقه و استان در دوره‌های ابتدايی و راهنمايی
اشاره:
مقام معظم رهبری در روز معلم سال 1385 در بياناتی كاملاً صريح و شفاف درباره ی ضرورت توجه متوليان وزارت آموزش وپرورش به جايگاه قرآن كريم در اين نهاد فرمودند: «مسئلهی ديگری كه میخواهم به عنوان يك نكته عرض كنم، مسئلهی قرآن در آموزش و پرورش است. قرآن در آموزش و پرورش حقيقتاً مهجور واقع شده است... علت اين است كه در دورانی طولانی، قرآن در آموزش وپرورش ما، به خصوص در آن سنين يادگيری مهجور بوده يا اصلاً وجود نداشته است. آن قديم - زمان كودكی ما- يك چيزهای مختصری بود و بعد به تدريج همينطور كمرنگ شد و بالأخره حذف شد. بعد از پيروزی انقلاب اسلامی، توقع اين بود كه يك كارِ كارستانی انجام بگيرد. كارهايی هم شده است، ليكن جای حضور قرآن در دوره‌های گوناگون - چه دبستان، چه دبيرستان و چه راهنمايی - واقعاً خالی است. بايد فكر بشود. نه به شكل تحميلی، نه به شكل بيزاركننده و دوركننده؛ بلكه به شكل صحيح. امروز خوشبختانه حركت قرآنی در كشور خيلی خوب است؛ ليكن در آموزش و پرورش بايد نهادينه شود.»
شايسته آن بود پس از فرمايش مقام معظم رهبری درباره ی مهجوريت قرآن در آموزش و پرورش, برنامه های كمی و كيفی مانند تشكيل معاونت قرآنی, شوراهای برنامه‌ريزی در حوزه ی ستادی و كميته های اجرايی كشوری, استانی و منطقهای و مدرسه ای انجام می شد و ضمن برگزاری همايش ها و سلسله نشست هايی به منظور شناسايی ابعاد مهجوريت قرآن كريم در بخش های مختلف آموزش و پرورش, به تبيين كارشناسانه و ارائه راه كارهای مناسب پرداخته می شد؛ در هر صورت اگر امروز پس از گذشت حدود چهارسال از فرمايش معظم له، وضعيت فعلی جايگاه قرآن كريم و ابعاد مهجوريت آن در بزرگ ترين نهاد وزارتی كشور, بررسی شود؛
يكی از مسائلی كه رهبرمعظم انقلاب از آحاد مردم ومسئولان خواسته‌اند اين است كه فرمودند: «مسئولان را به برنامه‌ريزی و عمل در عرصه ی خدمت به مردم؛ و مردم را به مطالبه نهضت خدمت رسانی از مسئولان توصيه می كنم.» اين فرمايش به روشنی گواه آن است كه اين حق مردم است كه از مسئولان حقيقت را مطالبه كنند و آنان نيز بايد ضمن بالا بردن درجه ی تحمل نقد, از پاسخ عجولانه بپرهيزند و ضمن پذيرش نقدهای منصفانه, آن را موهبتی از سوی مردم بدانند. در اين صورت است كه می توان با همت و كار مضاعف, پاسخی مناسب و شايسته برای مطالبه ی به حق معظم له ارائه كرد.
در اين نوشته سعی شده است ضمن موضوع‌بندی و اولويت بندی موارد, از ارائه ی مطالب به صورت های زير پرهيز شود:
1- پرهيز از بزرگ‌نمايی مشكلات موجود در عرصه ی مسابقات قرآن و ناديده گرفتن توفيقات صورت گرفته
2- پرهيز از طرح مشكلات و موانع, بدون ارائه راه كار در زمينه ارتقای فعاليت ها
3- پرهيز از نگاه يك سويه به موضوع مسابقات قرآن دانش آموزی
4- پرهيز از ارائه مباحث بديهی و غير ضروری
به اين اميد كه اين نوشته بتواند گامی هر چند كوچك اما موثر در جهت گسترش فعاليت های قرآنی، كيفيت بخشی و تعميق آشنايی دانش آموزان ميهن اسلامی با كتاب آسمانی برداشته و در يافتن روش های ابتكاری و نوين در رسيدن به حيات قرآنی و ارتقاء توان قرآنی اقشار مختلف جامعه به ويژه دانش آموزان مفيد واقع شود.ان‌شاءالله
مقدمه: خداوند بزرگ، عالم هستی را بر پايه ی قوانينی خلق كرده است و در اين ميان «ارتباط» محور همه ی قوانين عالم است. تا آن جا كه تازگی های طبيعت مانند زيبايی، طراوت و... وام دار اين ارتباط هستند. بدين سبب انديشه ها و آرمان های خوب نيز، اگر بد طراحی شود و انسجام و وحدت رويه در آن ها لحاظ نشود، در مرحله ی عمل، فرايند و نتيجه ی مناسب و قابل توجهی به همراه نخواهند داشت و اثربخش نخواهند بود. و بالعكس وحدت انديشه و انسجام معارف باعث كارآمدی آن شده و در نتيجه باعث فراهم آمدن شرايط كمال می شود. قرآن كريم نمونه ی بارز وحدت انديشه و انسجام معارف است و هم چنين شخصيت پيامبر اعظم(ص) و اميرمؤمنان و ائمه اطهار عليهم السلام نيز اگر همه جاودانه و همواره مورد توجه انسان های آزاده هستند، به خاطر آن است كه در تمامی ابعاد دارای وحدت انديشه و انسجام بوده اند.
در اين راستا و به منظور ايجاد وحدت رويه بين فعاليت های قرآنی آموزش و پرورش, مسابقات قرآن و معارف اسلامی می تواند از جهات زير مورد بررسی قرار گيرد:
1- هدف گذاری و برنامه ريزی
2- آموزش نيروی انسانی كارآمد
3- منابع ( تعيين مواد و محتوای مسابقات )
4- رشته های مسابقات
5- آموزش و توجيه دانش آموزان
6- تبليغ و اطلاع رسانی
7- مراحل اجرای مسابقات
8- داوری مسابقات
9- نظارت و ارزيابی
اكنون هريك از موارد فوق را از دو بعد زير مورد بررسی اجمالی قرار می دهيم :
الف - كاستی های موجود در هر يك از موارد فوق
ب- ارائه ی راه كار مناسب برای كيفيت بخشی به مسابقات قرآن و معرف اسلامی
1- كاستی در حوزه ی اهداف
بی‌شك با گذشت سال های طولانی از برگزاری مسابقات قرآن و معارف اسلامی، مناسب است به بازنگری و مناسب سازی اهداف مسابقات قرآن و معارف اسلامی همت گماشته شود؛ چرا كه لازمه ی طراحی هر پروژه ای, تعيين اهداف قصد شده است و اين اهداف هرچه دقيق تر باشد ما را درتحقق هرچه زودتر و بهتر برنامه ها ياری خواهد كرد.
در فصل اول كتاب «مجموعه مصوبات شورای عالی آموزش وپرورش» در بخش اهداف اعتقادی دوره ی ابتدايی, بند هفتم چنين آمده است:
«(دانش‌آموز) قرآن را از رو بخواند و با ترجمه برخی از سوره ها آشنايی داشته و از حفظ می خواند.»
و در دوره ی تحصيلی راهنمايی نيز دو هدف مورد تاكيد است :
1- تقويت مهارت روان خوانی قرآن كريم
2- درك معنای آيات ساده و پركار برد قران كريم
با كمی تأمل در اهداف قصد شده و مقايسه ی آن با محتوای طراحی شده و شيوه های اجرايی مسابقات, می توان به كاستی ها و آسيب های هر بخش پی برد كه به اجمال به واكاوی هر يك از آن ها می پردازيم:
مهم ترين جزء هر برنامه, تعيين هدف يا اهداف آن است. در پرتو هدف است كه می توان قضاوت كرد كه آيا آن برنامه از ويژگی های مناسب و ضروری برخوردار است يا نه؟ به نظر می رسد مسابقات قرآن از اين حيث دارای برخی ابهامات و نواقص است.
با عنايت به مصوبه ی شورای عالی آموزش و پرورش درباره ی هدف آموزش قرآن و هم چنين با توجه به تصويب منشور توسعه ی فرهنگ قرآنی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسه ی 643 مورخ 22/2/88، كه آموزش عمومی قرآن و «توسعه مهارت های روان خوانی، صحيح خوانی و درك معنای آيات قرآن كريم در ميان اقشار مختلف جامعه به ويژه كودكان و نوجوانان» را برعهده ی وزارت آموزش و پرورش گذاشته است, توجه به موارد زير در هدف گذاری برنامه های آموزشی و فعاليت های قرآنی از جمله مسابقات قرآن لازم و ضروری است :
1-1- نداشتن سر انجام روشن
عام ترين و روشن ترين هدفی كه هم اكنون در برگزاری مسابقات قرآن دانش آموزی به چشم می خورد آن است كه : اولاً ) دانش آموزان به قرآن كريم علاقه مند شوند. ثانياً ) دانش آموزان با استعداد شناسايی شده و از ايشان قدر دانی شود. در حالی كه اين رويه از ابعاد مختلف دارای ابهام و سزاوار نقد و بررسی است :
- اين كه منظور از آموزش قرآن در آموزش و پرورش, رساندن دانش آموزان به چه توانايی هايی است؟
- اين كه اهداف مسابقات چه مقدار با اهداف مصوب شورای عالی هماهنگی دارد ؟
- اين كه اهداف مسابقات تا چه حد با تغييرات برنامه های درسی آموزش قران متناسب است؟
- اين كه هر دانش آموز بايد چه حدی از آموزه های قرآنی را دارا باشد ؟
- اين كه مسابقات قرآن و معارف اسلامی تا چه حد در جذب عموم دانش آموزان به سمت و سوی آموزش ها و فعاليت های قرآنی آنان سهيم وتاثير گذار بوده است ؟
در صورت ترسيم دقيق اهداف است كه می توان به اين سؤال ها و سؤال های فراوان از اين قبيل پاسخ داد. با توجه به آن چه كه گفته شد هدف گذاری مسابقات قرآن از ابعاد زير قابل اشكال است :
اولاً) اهداف و برنامه ريزی ها با توجه به مصوبات شورای عالی قابل نقد و برسی است؛
ثانياً) با توجه به تغييرات اساسی در برنامه, اهداف و محتوای كتاب های درسی آموزش قرآن و حتی سه مرحله ی قبلی اين تغييرات, مناسب سازی لازم اعمال نشده است؛
ثالثاً) اين مسابقات با مصوبه ی جديد منشور توسعه ی فرهنگ قرآنی كشور نا هماهنگ است؛
رابعاً) اين مسابقات برگرفته از نسخه های قبلی مسابقات قرآن سازمان اوقاف و امور خيريه است كه ضمن موازی بودن رويه های مندرج با آن, با توجه به آيين نامه های موجود در « كتاب نقش مهر » حتی مناسب سازی های اوليه نيز در آن اعمال نشده است.
خامساً) اين مسابقات به جای پرداختن به آموزش عمومی قرآن كه وظيفه ی وزارت آموزش وپرورش است, به ارزيابی توانايی دانش آموزان در فعاليت های تخصصی قرآن مانند قرائت و حفظ قرآن دارد.
نكته ی مهم:
بيان اين نكته ضروری است كه بدانيم كمتر از يك و نيم قرن است كه در ايران يك ظلم تاريخی درباره آموزش قرآن رخ داده است و مهم ترين عامل مهجوريت قرآن در ايران نيز همين مساله است. و آن مساله اين است كه در اغلب آموزش ها وفعاليت های قرآنی اعم از آموزش روخوانی، روان خوانی، تجويد، صوت ولحن، وقف و ابتدا و ... به قرآن آموزان گفته ايم و آموخته ايم كه قرآن كريم را ‹‹بخوان و نفهم››؛ در حالی كه اگر ادبيات سال های پيش از آن را ببينيم، وجود يك ادبيات قرآنی را در تار و پود فرهنگ مكتوب و شفاهی زبان و فرهنگ و هنر فارسی آن دوران، به عيان مشاهده خواهيم كرد.
به راستی چه كسی گفته است كه عموم مردم بايد قرآن را با لهجه عربی، همراه با صوت و لحن و رعايت قواعد تجويدی و حتی تلفظ حروف بخوانند، در حالی كه حتی يك كلمه از آن چه را می خوانند نفهمند و بهره و حظی از آن چه می خوانند نبرند؟ و آيا همه مردم می توانند و علاقمه مند هستند كه حافظ و قاری قرآن بشوند كه جلسات قرآن ما از همان ابتدای حركت، اين هدف خاص را نشانه رفته اند؟
اغلب اوقات اصول، اهداف، رويكردها وكليات آموزش ها و فعاليت های قرآنی مفروض گرفته شده و بی آن كه توجه جدی به مساله برنامه ريزی آموزشی ودرسی بشود, فعاليت های پرهزينه ولی كم بازده صورت می گيرد و در آخر خستگی را برجان مربی و قرآن آموز برجای می گذارد.
2-1- عدم جامعيت اهداف مسابقات قرآن:
امروزه در برنامه ريزی های درسی و آموزشی علاوه بر تعيين اهداف و اصول حاكم بر آن, از موضوعی با عنوان «رويكرد» برنامه نام برده می شود كه مانند چتری كليه ی اهداف, اصول, محتوا, روش آموزش و شيوه های ارزش يابی را تحت پوشش قرار می دهد. به عنوان مثال منافتی ندارد كه دانش آموزان ضمن روخوانی سوره ی حمد, با قرائت زيبای آن نيز آشنا شده و ضمن يادگيری كلمات ساده و پركاربردی چون الحمدلله, رب, و ... آيه ی الحمدللله رب العلمين را به عنوان يك پيام زندگی مورد استفاده در گفتار و رفتار قرار دهند و به حفظ نسبی سوره نيز تشويق شوند. مسابقات قرآن از اين حيث دارای دو اشكال اساسی است:
اولاً) با توجه به جامعيت اهداف در برنامه های درسی آموزش قرآن چنين رويكردی در برگزاری مسابقات به چشم نمی خورد؛
ثانياً) تفكيك اهداف و در طول هم بودن آن ها ومحتوای مسابقات قرآن باعث می شود بهره مندی دانش آموزان از قرآن كريم, ناچيز شود و در انگيزه ی يادگيری و ادامه ی فعاليت قرآنی دانش آموزان به تدريج كاهش يابد؛
ثالثاً) مراحل آموزش و يادگيری قرآن, طولانی شده و فرصت های مناسب يادگيری از بين برود و به سر انجام قابل قبول و مشت پركنی نرسد.
بيان اين نكته ضروری است كه « تنها اختصاص بخشی از مواد و محتوای مسابقات قرآن دانش آموزان به محتوای كتاب های درسی كافی نيست بلكه مبانی و اهداف و اصول حاكم بر مسابقات بايد از رويكرد, اهداف و اصول برنامه های درسی قرآن پيروی كند.»
2-كاستی در حوزه ی آموزش نيروی انسانی
تنوع پيش از حد و غير اصـ‌ـولی فعـــاليت پرورشی، از دلايل مهم افت كيفيت كار مربيان پرورشی است فعاليت هايی هم چون موارد زير كه حجم عظيمی از كار را بر در دوش مربيان پرورشی تحميل كرده و در نتيجه بر كيفيت كار آنان لطمه وارد می نمايند:
- برگزاری مسابقات فرهنگی و هنری مانند قرآن (قرائت، حفظ، مفاهيم)، نـهج البلاغه، سرود، نمايش، خوشنويسی، كتابـخوانی هنرهای دستی، هنرهای تجسمی و ...
- فعاليت های متعدد مانند مسابقاتی كه از سوی مدرسه و يا منطقه طراحی واجرا می شود كه اسامی آنها به دليل كثرت قابل ذكر نيست.
- انجام امور مربوط به كتاب وكتـابخانه مدرسه در ساعات تفريح.
- برگزاری طرح های متعدد در طول سال تحصيلی مانند،كرامت، هلال احمر، بهداشت، پيشتازان و فرزانگان
- پاسخ به بخشنامه ها ی اداری و مكاتبات حوزة پرورش.
- برگزاری مراسم نمازجماعت، مراسم آغازين (صبحگاه و ظهرگاه )و ايام الله (راهپيمايی، نمازجمعه و ...)
- تدريس در كلاس های پرورشی دوره راهنمايی.
- تدريس درس آموزش قرآن در دوره ابتدايی.
- شركت درنشست های مربوط به حوزه معاونت پرورشی به صورت هر دو هفته يك بار.
- تمهيد امكانات و لوازم مورد نياز اردوهای كوتاه مدت درون استانی و برون استانی و برگزاری آن.
- همراهی با دانش آموزان در مراحل مختلف مسابقا ت وهمايش ها در خارج از مدرسه
- فروش مجلات رشد و...
اين فعاليت ها در حالی انجام می شود كه اغلب ايشان در دوره های تخصصی ارتقاء صلاحيت های حرفه ای شركت نكرده اند و در نتيجه ( به عنوان مثال ) در مسابقات قرآن :
1-2- از مهارت كافی برای برگزاری همه يا بخشی از مسابقات برخوردار نباشند؛
2-2- به صورت سليقه ای و طبق رويه ها و قالب های قبلی انجام شود ؛
3-2- به دليل كمبود وقت برای برنامه ريزی و اجرا, اغلب فعاليت ها از كيفيت لازم برخوردار نباشد؛
4-2- فرصت ارزيابی وضعيت موجود و برنامه ريزی برای رسيدن به وضعيت مطللوب را نداشته باشند.
5-2- همواره با يك بی نظمی كه آثار و پيامدهای منفی زيادی برجای می گذارد روبه رو شود.
3- كاستی در منابع (تعيين مواد و محتوای مسابقات)
محتوای ارائه شده برای مسابقات از دو جهت دارای اشكال اساسی است:
1-3- اغلب محتواهای ارائه شده برای مسابقات در كتاب های درس نيامده يا ناقص آمده است؛
2-3- با وجود تغييرات محتوای كتاب های درس قرآن در پايه های مختلف تحصيلی, محتوای مسابقات قرآن, هيچ تغييری نكرده است؛
3-3- از موارد مهم موضوع استفاده از رسم الخط مناسب در زمان برگزاری مسابقات قرائت قرآن است كه همواره مساله آفرين است.
4- كاستی در رشته های مسابقات قرآن
رشته های مسابقات مخصوصاً در زمينه ی قرآن از دو جهت دارای اشكال اساسی است:
1-4- با توجه با آنچه كه در بخش اهداف مصوب شورای عالی بيان شد رشته های قرائت و حفظ قرآن كريم جزء اهداف مصوب شورای عالی نيست و با آن مغايرت دارد؛
2-4- با وجود تغييرات محتوای كتاب های درسی آموزش قرآن در پايه های مختلف تحصيلی, سال هاست كه محتوای مسابقات قرآن, تغييرات محسوس و قابل توجهی نداشته است.
5- كاستی در آموزش و توجيه دانش آموزان
اغلب دانش آموزان شركت كننده در رشته های مختلف مسابقات به دليل عدم توجيه و آموزش لازم با مشكلات متعددی رو به رو هستند؛ از آن جمله می توان به موارد زير اشاره كرد:
1-5- اغلب با ابتدايی ترين شيوه ها و دستور العمل های مسابقه آشنا نبوده و علی رغم استعداد فراوان به دليل اطلاعات ناقص از سعود به مراحل بالاتر باز می مانند؛
2-5- اغلب دانش آموزان شركت كننده به دليل عدم تمرين و توجيه لازم و نداشتن امكانات ساده ای چون نوار و سی دی های آموزشی, از توانايی رقابت با سايرين باز می مانند.
3-5- وجود فاصله زياد بين دانش آموزان توانا و حرفه ای – كه تعداد آن ها محدود و معلوم است, با اكثر دانش آموزان تازه كار و كم تجربه و توجيه نشده, باعث شده تا انگيزه ی شركت كنندگان و رقابت بين متسابقين به طور محسوسی كاهش يافته است. اين مساله در سطوع بالاتر مانند مراحل استانی و كشوری نيز كاملاً به چشم می خورد.
6- كاستی در تبليغ و اطلاع رسانی لازم
1-6- در بسياری از مدارس در مرحله ی آول مسابقات (آموزشگاهی) فقط متسابقين و داوران در محل برگزاری مسابقه حضور دارند و ساير دانش آموزان هيچ اطلاعی از نحوه و زمان برگزاری مسابقات ندارند.
2-6- در موارد بسياری ديده می شود كه تعدادی از دانش آموزان شركت كننده به دليل عدم اطلاع كافی ازمحتوای مسابقه ی خود دچار اشتباه شده و در روز مسابقه به مواد ومحتوای مسابقه آشنا می شوند،
3-6- به دليل ضعف اطلاع رسانی به دلايل متعدد از جمله تنوع فعاليت های پرورشی, اغلب دانش آموزان علاقمند و مستعد از برگزاری مسابقه ی مرحله ی اول ( آموزشگاه ) اطلاع نيافته و در نتيجه يا موفق به ثبت نام نشده يا از قبل, روز مسابقه به آن ها گفته نمی شود و يا روز مسابقه از آن ها خواسته می شود كه به محل برگزاری بروند.
7- كاستی در مراحل اجرای مسابقات قرآن
علاوه بر آن چه در بند شش (كاستی در تبليغ و اطلاع رسانی لازم) گفته شد اجرای مسابقات همواره دستخوش مسائل عديده ای چون موارد زير بوده است :
1-7- بررسی ها نشان می دهد در بسياری از مدارس, مرحله ی اول ( آموزشگاه ) به صورت كاملاً سوری برگزار می شود؛ مثلاً تعداد زيادی از دانش آموزان در مدت دو – سه ساعت توسط مربی پرورشی, مورد ارزيابی اجالی قرار می گيرند. در حالی كه به اين زمان به عنوان يك فرصت تربيتی نگاه نمی شود؛
2-7- در برخی مدارس نيز مرحله ی اول اصلاً اجرا نمی شود و تنها به دانش آموزان نخبه كه از قبل شناخته شده اند اطلاع رسانی می شود كه در مرحله دوم شركت كنند.
3-7- عدم تنوع در روش های اجرای مسابقات در سال های متمادی, انگيزه ی دانش آموزان شركت كننده را كاهش داده است.
4-7- نتيجه ی برگزاری مسابقات اغلب باعث ايجاد اضطراب های روانی در دانش آموزان می شود و هم چنين در پايان و بعد از مسابقات در دانش آموزانی كه حائز رتبه نشده اند باعث بروز سركوبی های ناشی از شكست در مسابقات شده و پيامدهای نامناسب اجتماعی از خود به جا می گذارد؛ اين مسئله در مراحل بالاتر (استانی و كشوری) شديد تر است.
8- كاستی در داوری مسابقات
ضعف داوری در مسابقات قرآن و معارف اسلامی مخصوصا در مراحل اول و دوم حائز اهميت فراون و در نتيجه نيازمند همت و كار مضاعف برای رفع آن است:
1-8- داوران مراحل اول و دوم اغلب از توانايی لازم برای داوری همه رشته ها برخوردار نيستند و اغلب شركت كنندگان نيز ضمن اطلاع از اين امر به روند مسابقات اعتراض دارند.؛
2-8- به دليل عدم برگزاری دوره ی تربيت داور قرآن و معارف اسلامی اغلب مربيان در اين زمينه كم تجربه هستند و به صورت كاملاً سليقه ای عمل می كنند؛
3-8- كتاب نقش مهر كه سعی در تبين رشته های مسابقات و نمون برگ های داوری داشته با مشكلات اساسی رو به رو است؛ مانند:
- با توجه به تغييرات محتوای مسابقات و كتب درسی, اغلب نمون برگ ها با رشته های مسابقات و مغايرت داشته و قابل استفاده نيست.
- به دليل عدم آموزش و توجيه داوران درباره ی نحوه ی استفاده از نمون برگ ها, اين فرم ها اغلب نامفهوم و غيرقابل استفاده بوده و در نتيجه باعث سليقه ای شدن نحوه ی داوری مسابقات می شود؛
- نمون برگ ها و آيين نامه ها اغلب كپی برداری شده از مسابقات حرفه ای مانند مسابقات بين المللی سازمان اوقاف بوده و در نتيجه برای مسابقات دانش آموزی نامناسب است؛
- به دليل سليقه ای بودن نمون برگ ها, فرصت اعتراض دانش آموزان و امكان بررسی مجدد حتی برای داوران نيز وجود ندارد.
4-8- بی توجهی برخی داوران به محيط آموزشی و مسائل تربيتی و در نتيجه تاثير سوء برخوردهای خاص و نامناسب توسط داوران. مانند مطرح كردن شبهه ی تبعيض بين متسابقين از سوی دانش آموزان
5-8- شيوه ی اعلام نتايج از سوی داوران در مدارس و مناطق و اغلب استان ها به روز نبوده و از يك رويه يكسانی تبعيت نمی كند.
6-8- عجله در برگزاری مسابقه به دليل فقدان استانداردهای لازم كه باعث كاهش شديد دقت و كيفيت داوری می شود؛ به عنوان مثال : در رشته قرائت هر دانش آموز به جای چهار دقيقه در دو دقيقه و قرائت به جای پنج خط, دو يا سه خط را می خواند.
9- كاستی در نظارت و ارزيابی مسابقات
به منظور ارتقاء كمی و كيفی مسابقات قرآن و معارف اسلامی, انجام مرتب نظارت بر اجرای مسابقات و ارزيابی از وضعيت آن بسيار لازم است, فقدان اين مسئله باعث شده است :
1-9- روند پيشرفت مسابقات بسيار كند و نا اميد كننده است؛
2-9- تغييرات به مرور و به صورت نسبی در روند اجرا مشاهده نمی شود.
3-9- به دليل بروز مشكلات متعدد و عدم رسيدگی و رفع آن ها, باعث اعتراض دانش آموزان شركت كننده و مربيان و مدارس آنان شده است.
4-9- به دليل تكراری بودن شيوه های اجرا , انگيزه ی شركت و رقابت در متسابقين به طور محسوسی كاهش يافته است.
راه كارهای پيشنهادی برای كيفيت بخشی به مسابقات قرآن و معارف اسلامی
آن چه تا قبل از اين بيان شد كاستی های موجود در مسابقات قرآن و معارف اسلامی بود و آن چه از اين پس ارائه می گردد بيان راه كارهای پيشنهادی است كه به اجمال تقديم می شود:
1- هدف گذاری و برنامه ريزی
به نظر می رسد با توجه به هدف مصوب شورای عالی آموزش و پرورش, چند هدف زير می تواند به عنوان اهداف اصلی و فرعی در كليات طرح اوليه ی برنامه ريزی مسابقات قرآن كريم و معارف اسلامی در دوره ی ابتدايی, مورد توجه و بررسی قرار گيرد:
1-1- اهداف اصلی:
1- ارتقاء توانايی دانش آموزان دوره ی ابتدايی در روخوانی و روان خوانی قرآن كريم؛
2- كسب توانايی اوليه ی ترجمه ی آيات ساده و پركاربرد قرآن كريم؛
3- حفظ برخی از سوره های كوچك و آيات منتخب و مشهور قرآن كريم.
2-1- اهداف فرعی:
1- جذب حداكثری دانش آموزان به يادگيری و انجام فعاليت های قرآنی؛
2- فراهم نمودن شرايط لازم برای رشد فعاليت های قرآنی و فعالان قرآنی؛
3- شناسايی دانش آموزان مستعد در زمينه فعاليت های گوناگون قرآنی و دينی؛
4- فضاسازی مناسب در مدرسه به منظور انس دائمی دانش آموزان با قرآن كريم وآموزه های آن.
نتيجه اين كه: نه تنها محتوای مسابقات بلكه اهداف مسابقات بايد متناسب با هدف اصلی آموزش رسمی قرآن در آموزش و پرورش طراحی و تعيين شود.
هم چنين از حيث رويكرد, مبتنی بر جامعيت آموزش قرآن و انس دائمی دانش آموزان با قرآن كريم باشد.
2- آموزش نيروی انسانی كارآمد
1-2- ضمن كاهش كميت فعاليت های شغلی و رشته های مسابقات, نسبت به گرايشی كردن آن اقدام لازم و عاجل صورت پذيرد؛ به اين معنی كه هر مربی تنها در چند رشته ی محدود كه با ميزان توانايی های او هماهنگی دارد فعاليت كند؛
2-2- برای جلوگيری از اعمال سليقه در برگزاری مسابقات, ضمن بازنگری در دستورالعمل های موجود و بهسازی و اصلاح آن, جلسات و گردهمايی های مفيد توجيهی – آموزشی برگزار شود؛
3-2- به منظور آموزش نيروی انسانی پيشنهاد می شود « طرح ارتقاء صلاحيت های حرفه ای مربيان پرورشی در زمينه ی برگزاری مسابقات قرآن و معارف اسلامی و تربيت داور قرآن » طراحی شود و دوره های تامين مدرس و تربيت مربی از مركز ارتقاء و آموزش نيروی انسانی وزارت متبوع درخواست شود.؛
4-2- بر اجرای هرچه بهتر دوره های آموزشی و توجيهی نظارت شود؛
5-2- مجوز حضور مربيان پرورشی در دوره های ضمن خدمت آموزش قرآن ( كتب درسی جديد و تاليف ) صادر شود؛
6-2- كتاب (نقش مهر) و فيلم آموزشی در زمينه ی توجيه و آموزش مربيان و مديران مدارس تهيه و به استان ها ارسال شود؛
7-2- به منظور شناسايی نيروهای مستعد در بين مربيان و معلمان, برای بهره مندی در مسابقات قرآن و فعاليت های قرآنی, مسابقات قرآن ويژه ی فرهنگيان طراحی و برگزار شود.
3- منابع (تعيين مواد و محتوای مسابقات)
محتوای ارائه شده برای مسابقات از دو جهت دارای اشكال اساسی است :
1-3- منابع و محتوای مسابقات در مراحل سه گانه با محتوای كتاب های درسی كاملاَ منطبق شود, اين تطبيق بايد مبتنی بر موارد زير باشد:
- آيات منتخب كتاب درسی
- تدبر در پيام های قرآنی دروس
- درك و فهم آيات ساده و پركار برد
2-3- با وجود تغييرات محتوای كتاب های درس قرآن در پايه های مختلف تحصيلی, محتوای مسابقات قرآن, هيچ تغييری نكرده است؛
3-3- از موارد مهم موضوع استفاده از رسم الخط مناسب در زمان برگزاری مسابقات قرائت قرآن است كه همواره مساله آفرين است.
4- رشته های مسابقات
با توجه با آن چه كه در بخش اهداف مصوب شورای عالی بيان شد, جهت مناسب سازی رشته های مسابقات قرآن و معارف اسلامی در دوره های ابتدايی و راهنمايی, اين رشته ها پيشنهاد می شود :
- در دوره ی ابتدايی
- روخوانی قرآن كامل توسط دانش آموزان پايه های اول تا سوم ابتدايی
- حفظ ترجمه ی شعری سوره های كوتاه كتاب درسی پايه ی اول دبستان
- ترجمه ی لغات و مفهوم پيام های قرآنی كتاب درسی پايه های دوم تا پنجم ابتدايی
- حفظ عبارات و اذكار نماز و ترجمه ی آن ها در پايه های سوم تا پنجم دبستان
- روان خوانی قرآن كامل توسط دانش آموزان پايه های چهارم و پنجم ابتدايی
- ترجمه ی عبارات كار در كلاس در پايه های چهارم و پنجم ابتدايی
- حفظ آيات يا سوره ای منتخب از كلاس اول تا پنجم ابتدايی
- اذان و مكبری برای كليه ی پايه ها
- صحيح خوانی نماز برای كليه ی پايه ها
توضيح : با توجه به رويكرد جامعيت اهداف مسابقات قرآن و معارف اسلامی, از رشته های فوق, ترجيحاً هر رشته می تواند تركيبی از چند رشته ديگر باشد
به عنوان مثال : رشته ی روخوانی قرآن كريم و پيام قرآنی كتاب درسی پايه ی سوم ابتدايی
- در دوره ی راهنمايی
- روان خوانی قرآن كامل
- حفظ آيات منتخب كتاب درسی
- ترجمه ی عبارات ساده و پركار برد قرآن كامل
- حفظ آيات منتخب از كتاب های درسی ( ده جزئی )
- شرح و توضيح پيام های قرآنی كتاب درسی
- صحت قرائت نماز و قرائت اذان
- صحت قرائت نماز و احكام نماز
- صحت قرائت نماز و انشای نماز
توضيح : با توجه به رويكرد جامعيت اهداف مسابقات قرآن و معارف اسلامی, از رشته های فوق, ترجيحاً هر رشته می تواند تركيبی از چند رشته ديگر باشد
به عنوان مثال : رشته ی روان خوانی قران كريم و ترجمه ی عبارات قرآنی سوره ی حديد مطابق با مفاهيم كتاب درسی پايه ی سوم راهنمايی
5- آموزش و توجيه دانش آموزان
برگزاری جلسه های آموزشی- توجيهی فرصت مغتنمی است برای آشنايی هر چه بيش تر و بهتر دانش آموزان با قرآن كريم و معارف آن؛ از اين رو نقش چنين برنامه هايی برای دانش آموزان شركت كننده در رشته های مختلف مسابقات حائز اهميت است:
1-5- برگزاری جلسات آموزشی – توجيهی برای دانش آموزان و تبيين شيوه نامه ها و دستور العمل های مسابقات متناسب سطح بندی مطالب و استعداد دانش آموزان؛
2-5- راهنمای دانش آموزا درباره ی نحوه ی تهيه ی امكانات و وسايل آموزشی مانند نوار و سی دی های آموزشی و فيلم های مناسب در قبل از برگزاری هر مرحله؛
3-5- تكثير و توزيع نمون برگ های داوری مسابقات هر رشته و تبيين آن ها در كلاس های آموزشی؛ يكی از كاركردهای مراكز دارالقرآن می تواند برگزاری چنين برنامه هايی باشد.
6- تبليغ و اطلاع رسانی
1-6- اطلاع رسانی از نحوه ی برگزاری و زمان برگزاری مسابقات به اندازه ی خود مسابقات اهميت دارد. به طوری كه تحقق بسياری از اهداف آموزشی و نگرشی با اطلاع رسانی و تبليغ مناسب امكان پذير است؛
2-6- مهم ترين مرحله ی برگزاری مسابقات مرحله ی اول يا آموزشگاهی است, برای برگزاری بهينه اين مرحله فعاليت های زير مناسب است:
- پلاكارد نويسی و تهيه ی پوستر مناسب و تبايغات در مراسم آغازين قبل از برگزاری مسابقات
- اعلام زمان و مكان و محتوای مسابقه به دانش آموزان و والدين ايشان به شيويه های مناسب و موثر
- ثبت نام از دانش آموزان به شكل كاملاً تبليغی و قابل حس و تاثير گذار
- فضاسازی محل برگزاری مسابقات اعم از دما و نور, دكور بندی, تجهيزات صوتی و تصويری مناسب
- دعوت از داوران مجرب و متعهد به تعداد كافی و توجيه ايشان قبل از مسابقات
- داشتن يك مجری توانا و هنرمند در روز مسابقه
- دعوت از اوليای دانش آموزان شركت كننده در مسابقه
- دعوت از اعضای انجمن اوليا و مربيان مدرسه
- دعوت از مسئولين اداره آموزش و پرورش منطقه
- دعوت از امام جماعت مدرسه و مسجد محل
- شركت همه يا كلاس به كلاس دانش آموزان در ساعاتی از زمان برگزاری مسابقات در محل برگزاری
- برگزاری مراسم افتتاحيه با تلاوت يك قاری ممتاز و سخنرانی امام جماعت مدرس يا مسجد محل
- تهيه ی ويژه نامه از سوی مدرسه در صورت امكان و تشريح مسابقات و ارائه ی اسامی شركت كنندگان در آن, به منظور تشويق ايشان همراه با مطالب آموزنده و رهنمودهای قرآنی
- اطلاع رسانی به روابط عمومی ادارات منطقه و استان, روزنامه ها و خبرگزاری های محلی و كشوری مانند خبرگزاری ايكنا
- برگزاری مسابقات حضوری همراه با جوايز مناسب برای حاضران و مشوقان
- درج اخبار و تصاير مربوط به مسابقات در سايت مدرسه
- برگزاری مراسم اختتاميه و توزيع جوايز نفرات ممتاز همراه تقدير نامه و كارنامه ی نمرات مسابقه
توضيح : بهتر است اولاً در اولين فرصت ممكن و بلكه در پايان روز مسابقه, جوايز برندگان توزيع شود. و ثانياً در دوره ی ابتدايی به همه ی شركت كنندگان جايز و هدايايی داده شود.
7- مراحل اجرای مسابقات
با توجه به مطالبی كه در بند شش گفته شد برای كيفيت بخشی به هر يك از مراحل مسابقات, موارد زير پيشنهاد می شود:
1-7- به مرحله ی اول يا آموزشگاهی به عنوان مهم ترين مرحله ی برگزاری مسابقات اهميت بيش تری داده شود, چرا كه هم تحقق اهداق تربيتی و اعتقادی در اين مرحله بيش تر به چشم می خورد و هم دانش آموزان منتخب با انگيزه و توانايی بالاتری در مراحل بعدی حضور می يابند؛ و در نتيجه سال به سال بر كيفيت مسابقات افزوده می شود.
2-7- برگزاری جلسات آموزشی- توجيهی برای دانش آموزان ثبت نام كننده, قبل از برگزاری هر مرحله, به ويژه مرحله اول بسيار ضروری و تاثيرگزار است
3-7- نتيجه ی برگزاری مسابقات بايد بر جذب حداكثری دانش آموزان توجه داشته باشد, از اين رو توجه بر تنوع در شيوه های برگزاری مراحل مسابقات,كمك زيادی به اين هدف می كند. مانند اجرای مسابقات به صورت جشنواره كه ضمن كاهش اضطراب های روانی در حين مسابقات و سركوبی های ناشی از شكست در مسابقات و پيامدهای نامناسب اجتماعی ديگر, باعث احساس موفقيت همه ی دانش آموزان می شود.
8- داوری مسابقات
توجه به جايگاه داوری در مسابقات قرآن و معارف اسلامی در مراحل مختلف, نتايج مفيد وحائز اهميتی را در پی دارد , در ای زمينه پيشنهاد می شود :
1-8- دعوت از داوران مجرب و متعهد به تعداد كافی در روزهای برگزاری مسابقات
2-8- برگزاری جلسه ی توجيهی برای ايشان قبل از مسابقات
3-8- تكثير نمون برگ های داوری به تفكيك هر رشته و توزيع آن در بين داوران به اندازه ی كافی در چند روز قبل از برگزاری مسابقات
4-8- تهيه و در اختيار قرار دادن آيين نامه ها و دستر العمل هايی كه داوران بايد به موارد آن عمل كنند.
5-8- تناسب سازی زمان برگزاری مسابقه با تعداد شركت كنندگان و پرهيز از عجله در برگزاری مسابقه كه باعث دقت و كيفيت داوری می شود؛ به عنوان مثال : در رشته قرائت هر دانش آموز چهار دقيقه
6-8- داوران در مراحل مختلف برای جلوگيری از ايجاد شبهه و طرح ايراد و اعتراض به روند مسابقات, قبل از برگزاری مسابقه, توضيحات لازم را به طور روشن برای دانش آموزان بيان كنند. اين كار معمولا در برخی سال ها در مراحل استانی و كشوری آن هم به صورت سليقه ای انجام می شود. بهتر است در اين زمينه الگوی مناسبی طراحی و اجرا شود.
7-8- مناسب است از بين مربيان پرورشی و فرهنگيان توانمند در زمينه ی داوزی استفاده شود, تا علاوه بر اجرای مسابقه, به مسائل تربيتی نيز بيش تر توجه شود.
9-8- طراحی دوره های تربيت داور مسابقات و برگزاری همه ساله ی آن در ارتقاء سطح داوری و مسابقات تاثير چشم گيری دارد.
10-8- كتاب نقش مهر و آيين نامه ها و دستورالعمل ها و نمون برگ های مندرج با توجه به سطح انتظاراتی كه در بخش اهداف گفته شد و رويكرد و محتواهای تغيير يافته, نيازمند بازنگری اساسی است.
11-8- تهيه ی سی دی های آموزشی برای داوری مسابقات و برگزاری مسابقات از محتوای ارائه شده می تواند نقش به سزايی در رشد توانايی ها داوران داشته باشد.
12-8- استفاده از نرم افزارهای داوری به منظور تسريع و هم چنين محاسبه ی دقيق نتايج مسابقات و اعلام به موقع اسامی برندگان همراه با كارنمای متسابقين در مراحل مختلف در ارتقاء مسابقات و هم چنين در افزايش رضايت مندی دانش آموزان, اوليای ايشان و مربيان و مديران تاثير بسزايی دارد.
لازم به ذكر است چند سالی است كه در مسابقات مرحله ی كشوری شيوه ی برگزاری مسابقات قرآن و معارف اسلامی به صورت الكترونيكی بوده و از دقت و سرعت بالايی برخوردار است كه جا دارد از طراحان و برگزار كنندگان اين شيوه تقدير شود.
13-8- اعلام به موقع نتايج وكارنمای مسابقه دهندگان نوسط داوران بلافاصله در روز مسابقات و توزيع جوايز و نتايج كار دانش آموزان در تقويت علاقه و جذب دانش آموزان موثر خواهد بود.
9- نظارت و ارزيابی
اجرای ارزش يابی مستمر و نظارت بر وصعيت موجود برگزاری مسابقات در ارتقاء كمی و كيفی مسابقات قرآن و معارف اسلامی, بسيار موثر است, وباعث ترسيم چشم انداز آينده ی آن و توفيقات زير می گردد.
1-9- بر سرعت و دقت روند پيشرفت مسابقات می افزايد؛
2-9- تغييرات مورد نياز به مرور و به صورت نسبی در روند اجرای مسابقات انجام شده و مانع از بروز مشكلات اساسی و بحران آفرين می شود.
3-9- تاحدود زيادی بر رضايت مندی دانش آموزان شركت كننده و مربيان و مدارس آنان از نحوه و كيفيت مسابقات می افزايد.
4-9- از تكراری بودن شيوه های اجرا كاسته و در نتيجه بر انگيزه ی شركت فعال و رقابت سالم و نزديك متسابقين به طور محسوسی تاثير می گذارد.
ساير پيشنهادها :
1- تأخيرهای طولانی مدت در ارسال دستورالعــمل ها و بخشنامه ها ی مربوط به مسابقات و طرح ها و پيرو آن ارسال اصلاحيه های مكرر به منظور تغييرات در محتوا و مواد باعث سر در گرمی دانش آموزان و مربيان پرورشی می شود. تهيه ی برنامه های پنج ساله با مهر « عدم تغيير تا پنج سال » راه حلی مناسب در اين زمينه است.
2- همواره مدير آموزشگاه مــسئول مــستقيم پيگيری بخشنامه ها و اجـرای دستورالعـمل و پاسخ به موقع هر يك به اداره متنوع می باشد ولی در حوزه معاونت پرورشی معمول بر اين است كه فعاليت های پرورشی از طريق اين حوزه به صورت مستقيم و بی واسطه به مـربيان پرورشی گفته شود. و همين امر باعث بروز مشكلاتی چون عـدم اطـلاع كافی مديران از فعــاليت های پرورشی، اضافه شدن فعاليت های اداری به شرح وظايف مربيان امور تربيتی ، بروز ناهماهنگی كاری بين مربی و مدير مدرسه، غيبت مكـرر مربی به خاطر جلسات متعدد اداری و... در نتيجه باعث بروز اختلال در سيستم آموزشگاه می شود. اصلاح اين رويه به ارتقاء فعاليت هاتی پرورشی از جمله مسابقات قرآن و معارف اسلامی كمك شايانی می كند.
3- به دليل عدم دقت و توجه كافی به هدف اساسی مسابقات و فعاليت های تربيتی و تكيه بيش تر بر قهرمان پروری، باعث می شود ايجاد رقابت منفی، به عنوان يك پيامد منفی تربيتی است و با نفس اهداف تربيتی مغاير است. اصلاح اين رويه, به برنامه ريزی و مطالعه و هم چنين مشاوره با متخصصين تعليم و تربيت دارد.
4- نقش دارالـقرآن ها به عنوان بازوان قوی قرآنی حوزه ی معاونت پرورشی در كشور بسيار حائز اهميت است به گونه ای كه آن چه تا كنون در اين مقاله گفته شده ميتواند در دارالقرآن ها مديريت و آموزش داده شود.
5- همه ساله فعاليت های قرآنی متعددی در مدارس در حال اجرا است؛ مانند آموزش قرآن, مسابقات قرآن, قرآن آغازين مدارس, مراكز دارالقرآن, همايش هاو برنامه های قرآنی و ... اما اين كه چرا فعاليت موجود, جواب گوی انتظارات موجود متوليان تعليم وتربيت, مديران و معلمان و اوليای دانش آموزان را نمی دهد يك سوال اساسی است. و پاسخ آن نيز بسيار ساده است : به دليل عدم انسجام و وحدت رويه, از موقعيت های به وجود آمده و اعتبارات هزينه شده, بهره مندی كافی برده نمی شود.
6- يكی از مهم ترين و اساسی ترين اقدامات در ارتقاء و كيفيت بخشی به مسابقات قرآنی، ارائه تعاريف صحيح و عملی از هريك از واژه ای« آموزش قرآن» و « مسابقات قرآن » و حيطه ی فعاليت هركدام از آن ها بر اساس اهداف و اصول حاكم است. به عنوان نمونه : اين كه نسبت آموزش قرآنن رسمی كشور از حيث اهداف برنامه, روش های آموزش, و شيوه های ارزش يابی با مسابقات حفظ و قرائت قرآن چيست؟
اميد آن كه بيان مسائل فوق در اصلاح الگوی برگزاری مسابقات قرآن و معارف اسلامی دانش آموزان تأثير گذار بوده و باعث تغيير نگرش مسئولين و برنامه ريزان محترم و مجريان گرامی مسابقات بشود؛ قطعاً تحقق اين مهم, به همت مضاعف و كار مضاعف همه ی دست اندركارا ن امر نيازمند است.
از خداوند متعال سلامتی و دوام توفيقات تمامی خدمت گزاران به ساحت مقدس قرآن كريم و ائمه ی معصومين عليهم السلام را خواستاريم.
منابع :
1- وب سايت : گروه قرآن دفتر برنامه ريزی و تاليف كتب درسی Quran-dept.talif.sch.ir
2- وبلاگ : فرهنگ آموزش قرآن در آموزش و پرورش ايران Quran-edu.blogfa.com
3- كتاب مبانی و روش آموزش قرآن كد 6011 چاپ89
4- نشريه ی بشارت شماره های 18, 19, 20- سال 79 , آسيب شناسی آموزش قرآن, رضا نباتی
5- پايان نامه ی « سيری در آموزش قرآن دوره ی ابتدايی » , رضا نباتی, دوره ی كارشناسی ارشد
مطالب مرتبط
