نگاهی به مقاله « اعتماد اجتماعی در قرآن»
گروه انديشه و علم: اعتماد اجتماعی در قرآن به قلم «سيد محمد تقی صادقی» دانشجوی كارشناسی ارشد جامعه‌شناسی دانشگاه بوعلی سينا و «سيد جعفر صادقی» دانشجوی كارشناسی ارشد علوم قرآن وحديث دانشگاه تهران، در كتاب مقالات سومين همايش تخصصی « قرآن و جامعه‌شناسی» در همدان منتشر شده است.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) شعبه همدان، در اين مقاله آمده است: اعتماد اجتماعی يكی از ابعاد سرمايه اجتماعی است كه نقش اساسی در نظم و پايداری يك جامعه بر عهده دارد. اصولا پايه شكل‌گيری يك اجتماع و دوام آن، مبتنی بر اين است كه بين افراد جامعه با يكديگر و با مديرين آن اعتماد بر قرار باشد، يعنی اعتماد اجتماعی، هم در سطوح فردی و ميانی و هم در سطح كلان جامعه بايد وجود داشته باشد. برقراری اعتماد اجتماعی در جامعه، موجب افزايش مشاركت و انسجام در آن جامعه خواهد شد.
اين مقاله می‌افزايد: انسان موجودی اجتماعی است؛ يعنی بدون حضور ديگران و بدون ارتباط برقرار كردن با ديگران نمی‌تواند به زندگی خود ادامه دهد. اصولا انسان در سايه همين ارتباط با ديگران است كه می‌تواند رشد كند.
اين اجتماعی بودن باعث می‌شود تا انسانها بتوانند به نيازهای خود كه بدون همكاری و كمك ديگران ميسر نمی‌شود، دست يابند و آنها را برطرف كنند؛ اما انسان برای اينكه بتواند به خوبی نيازهای مادی و معنوی خويش را در بطن جامعه برطرف سازد، بايد به تعادل، تعامل و همكاری با اعضای ديگر جامعه بپردازد و اين مهم ميسر نخواهد بود مگر اينكه افراد جامعه به يكديگر اعتماد داشته باشند.
به عبارتی برای اينكه بنيان جامعه‌ای شكل بگيرد افراد جامعه بايد زمينه‌های اعتماد و اطمينان را برای يكديگر فراهم كنند. قرآن، رسيدن انسان به پيشرفت مادی و تعالی معنوی را جز در بطن اجتماع ميسر نمی‌داند.
اين مقاله تصريح می‌كند: توجه به اعتماد در نظم اجتماعی با ظهور مكتب كاركردگرايی در انسان‌شناسی ومكتب كاركردگرايی ساختاری در جامعه‌شناسی، توسعه يافته است. به عبارتی، پايين بودن اعتماد تعميم يافته در هر جامعه‌ای يكی از موانع اصلی توسعه و پيشرفت محسوب می‌شود.
در رابطه با اعتماد و شكل‌گيری آن غالبا دو نوع ديدگاه وجود دارد؛ اولين ديدگاه افرادی مثل دويچ، كلمن، جانسون و پيرس كه هسته مركزی اعتماد را «ريسك» می‌دانند؛ دومين ديدگاه افرادی مثل دوركيم، گيدنز و چلبی، كه هسته مركزی اعتماد «حسن ظن» می‌دانند.
طبق ديدگاه دوم، افراد بر اساس حسن ظنی كه به يكديگر دارند، نوعی اعتماد بينشان شكل خواهد گرفت؛ در حالی كه در ديدگاه اول، افراد برای رسيدن به اهداف خود مجبورند به ديگران اعتماد كنند و به عبارتی ريسك كنند. آنچنان كه خواهيم ديد ديدگاه دوم بيشتر يا ديدگاه قرآن درباره اعتماد اجتماعی همخوانی دارد.
مولف در اين مقاله به اعتماد اجتماعی در قرآن كريم اشاره می‌كند و ادامه می‌دهد: رعايت حق‌الناس در جامعه از مواردی است كه باعث می‌شود افراد به يكديگر اعتماد پيدا كنند. قرآن كريم دستوراتی را به مومنان در جامعه اسلامی می‌دهد كه جنبه حق‌الناس دارند و عمل كردن به آن، نوعی اعتماد را به وجود می‌آورد كه به دو مورد مهم در قرآن اشاره كرد: وفای به عهد، امانتداری اموال ديگران و به ناحق نخوردن اموال آنان اشاره كرد.
يكی ديگر از جنبه‌های اعتماد در قرآن، ايجاد جو اعتماد توسط افراد در جامعه و عدم ايجاد جو بی‌اعتمادی و سوءظن در جامعه است؛ يعنی اگر در مورد قبلی، به دستورات عملی برای برقراری اعتماد اجتماعی در جامعه پرداخته شده، در اين مورد به زمينه به وجود آورنده اعتماد، يعنی جو اعتماد تاكيد شده است.
اين مقاله با بيان اينكه يكی از سطوح اعتماد اجتماعی، سطح كلان آن است اضافه می‌كند: يعنی اينكه افراد نسبت به مديريت جامعه اعتماد داشته باشند و اين اعتماد باعث می‌شود تا اعضای جامعه نيز در كارهای مربوط به جامعه با حكام و مديران جامعه همكاری داشته باشند. عامل اصلی برای اينكه افراد بتوانند مشاركت داشته باشند، اعتماد به حكومت است.
اين مقاله اظهار می‌دارد: قرآن در آياتی، انسانها را در قبال تعهدی كه در برابر خدا دارند، مسئول می‌داند؛ عدم خيانت به خدا، همراه با عدم خيانت به افراد جامعه تلقی شده است.
وقتی اعتماد تعميم يافته گسترش يابد، دايره شمول افرادی را كه بتوان به آنها اعتماد كرد، وسيع‌تر می‌شود و اين باعث می‌شود فرد نسبت به اجتماع احساس تعلق كند. از منظر قرآن، اگر اصولی كه برای به وجود آمدن اعتماد اجتماعی در جامعه بيان شده، توسط افراد جامعه مورد توجه و عمل قرار گيرند، شاهد به وجود آمدن نتايج آن خواهيم بود؛ از جمله نتايج علمی اعتماد اجتماعی، مشاركت و تعاون افراد در يك جامعه است.
همچنين اعتماد اجتماعی، از مهم‌ترين جنبه‌های روابط اجتمای است كه باعث به وجود آمدن زمينه همياری و مشاركت اجتماعی انسانها می‌شود. مشاركت، تعاون، تسهيل در روابط اجتماعی و انسجام اجتماعی، از نتايج علمی اعتماد اجتماعی در يك جامعه است.
اين مقاله می‌افزايد: انسان موجودی اجتماعی است؛ يعنی بدون حضور ديگران و بدون ارتباط برقرار كردن با ديگران نمی‌تواند به زندگی خود ادامه دهد. اصولا انسان در سايه همين ارتباط با ديگران است كه می‌تواند رشد كند.
اين اجتماعی بودن باعث می‌شود تا انسانها بتوانند به نيازهای خود كه بدون همكاری و كمك ديگران ميسر نمی‌شود، دست يابند و آنها را برطرف كنند؛ اما انسان برای اينكه بتواند به خوبی نيازهای مادی و معنوی خويش را در بطن جامعه برطرف سازد، بايد به تعادل، تعامل و همكاری با اعضای ديگر جامعه بپردازد و اين مهم ميسر نخواهد بود مگر اينكه افراد جامعه به يكديگر اعتماد داشته باشند.
به عبارتی برای اينكه بنيان جامعه‌ای شكل بگيرد افراد جامعه بايد زمينه‌های اعتماد و اطمينان را برای يكديگر فراهم كنند. قرآن، رسيدن انسان به پيشرفت مادی و تعالی معنوی را جز در بطن اجتماع ميسر نمی‌داند.
اين مقاله تصريح می‌كند: توجه به اعتماد در نظم اجتماعی با ظهور مكتب كاركردگرايی در انسان‌شناسی ومكتب كاركردگرايی ساختاری در جامعه‌شناسی، توسعه يافته است. به عبارتی، پايين بودن اعتماد تعميم يافته در هر جامعه‌ای يكی از موانع اصلی توسعه و پيشرفت محسوب می‌شود.
در رابطه با اعتماد و شكل‌گيری آن غالبا دو نوع ديدگاه وجود دارد؛ اولين ديدگاه افرادی مثل دويچ، كلمن، جانسون و پيرس كه هسته مركزی اعتماد را «ريسك» می‌دانند؛ دومين ديدگاه افرادی مثل دوركيم، گيدنز و چلبی، كه هسته مركزی اعتماد «حسن ظن» می‌دانند.
طبق ديدگاه دوم، افراد بر اساس حسن ظنی كه به يكديگر دارند، نوعی اعتماد بينشان شكل خواهد گرفت؛ در حالی كه در ديدگاه اول، افراد برای رسيدن به اهداف خود مجبورند به ديگران اعتماد كنند و به عبارتی ريسك كنند. آنچنان كه خواهيم ديد ديدگاه دوم بيشتر يا ديدگاه قرآن درباره اعتماد اجتماعی همخوانی دارد.
مولف در اين مقاله به اعتماد اجتماعی در قرآن كريم اشاره می‌كند و ادامه می‌دهد: رعايت حق‌الناس در جامعه از مواردی است كه باعث می‌شود افراد به يكديگر اعتماد پيدا كنند. قرآن كريم دستوراتی را به مومنان در جامعه اسلامی می‌دهد كه جنبه حق‌الناس دارند و عمل كردن به آن، نوعی اعتماد را به وجود می‌آورد كه به دو مورد مهم در قرآن اشاره كرد: وفای به عهد، امانتداری اموال ديگران و به ناحق نخوردن اموال آنان اشاره كرد.
يكی ديگر از جنبه‌های اعتماد در قرآن، ايجاد جو اعتماد توسط افراد در جامعه و عدم ايجاد جو بی‌اعتمادی و سوءظن در جامعه است؛ يعنی اگر در مورد قبلی، به دستورات عملی برای برقراری اعتماد اجتماعی در جامعه پرداخته شده، در اين مورد به زمينه به وجود آورنده اعتماد، يعنی جو اعتماد تاكيد شده است.
اين مقاله با بيان اينكه يكی از سطوح اعتماد اجتماعی، سطح كلان آن است اضافه می‌كند: يعنی اينكه افراد نسبت به مديريت جامعه اعتماد داشته باشند و اين اعتماد باعث می‌شود تا اعضای جامعه نيز در كارهای مربوط به جامعه با حكام و مديران جامعه همكاری داشته باشند. عامل اصلی برای اينكه افراد بتوانند مشاركت داشته باشند، اعتماد به حكومت است.
اين مقاله اظهار می‌دارد: قرآن در آياتی، انسانها را در قبال تعهدی كه در برابر خدا دارند، مسئول می‌داند؛ عدم خيانت به خدا، همراه با عدم خيانت به افراد جامعه تلقی شده است.
وقتی اعتماد تعميم يافته گسترش يابد، دايره شمول افرادی را كه بتوان به آنها اعتماد كرد، وسيع‌تر می‌شود و اين باعث می‌شود فرد نسبت به اجتماع احساس تعلق كند. از منظر قرآن، اگر اصولی كه برای به وجود آمدن اعتماد اجتماعی در جامعه بيان شده، توسط افراد جامعه مورد توجه و عمل قرار گيرند، شاهد به وجود آمدن نتايج آن خواهيم بود؛ از جمله نتايج علمی اعتماد اجتماعی، مشاركت و تعاون افراد در يك جامعه است.
همچنين اعتماد اجتماعی، از مهم‌ترين جنبه‌های روابط اجتمای است كه باعث به وجود آمدن زمينه همياری و مشاركت اجتماعی انسانها می‌شود. مشاركت، تعاون، تسهيل در روابط اجتماعی و انسجام اجتماعی، از نتايج علمی اعتماد اجتماعی در يك جامعه است.
