امر به معروف و نهی از منکر آموزش می‌خواهد نه قانون جدید/ ضرورت آسیب‌شناسی عملکرد متولیان

حجت‌الاسلام والمسلمین محسن رهامی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در مورد ضرورت اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه گفت: اینکه امر به معروف و نهی از منکر از اصول دین است در آن شکی نیست، بنابراین در جامعه مکلفیم نسبت به این دو فریضه حساس باشیم.
وی افزود: نباید منکر میدانی برای توسعه پیدا کند و اگر کسی خواست منکری انجام دهد احساس نکند می‌تواند دست به هر کاری بزند، اما بحث اینجاست که چه‌کسی باید چه‌کسی را امر به معروف و نهی از منکر کند؟ آیا دولت می‌تواند از این اصل علیه مردم استفاده کند تا به محدود کردن آزادی مردم شود یا مردم دولت را نهی از منکر کند تا دولت دست از پا خطا نکند؟

ضرورت توجه به منکرات کلان

این فعال سیاسی اظهار کرد: دولت از سوی مردم انتخاب می‌شود و مردم از بیت‌المال به دولت حقوق می‌دهد تا برایشان خدمت کند؛ خدمتگزار نمی‌تواند مخدوم خود را امر و نهی کند؛ این مسئله‌ای است که گاه در بین مسائل گم می‌شود.
وی با طرح این مسئله که در چه مواقعی باید نهی از منکر صورت گیرد، گفت: اختلاس‌های کلان، حق‌کشی‌های کلان، خروج میلیاردها دلار از کشور به بانک‌های خارجی، باندبازی‌ها و رفیق‌بازی‌ها در مناقصات و مزایده‌های کلان صورت می‌گیرد که همگی از منکرات درشتی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند.
رهامی تصریح کرد: حواسمان باشد، آنانی که باید نهی از منکر کند مردم هستند و آنکه باید نهی از منکر شود، حکومت است؛ چرا که حکومت نباید تخلف کرده و دست از پا خطا نکند. حکومت مأمور مردم است و مأمور نمی‌تواند آمر را نهی از منکر کند اما جای آمر و مأمور دارد جابجا می‌شود.

قانون‌مند کردن امر به معروف نهی از منکر در مجلس اول

وی به سابقه توجه مجلس شورای اسلامی به موضوع امر به معروف و نهی از منکر گفت: ما در مجلس اول چنین موردی را در قانون مجازات اسلامی آورده بودیم؛ بر اساس این قانون اگر مردم کارهایی انجام دهند که در ظاهر مجرمانه باشد اما بر اثر اعمال پزشکی، تربیت والدین، اعمال ورزشی و یا بر اثر امر به معروف و نهی از منکر صورت گیرد، جرم محسوب نمی‌شود.
این استاد دانشگاه افزود: به عنوان مثال اگر فردی هنگام بازی فوتبال با توپ پای کسی را بشکند بر اساس قانون این عمل مجرمانه نیست و فرد نمی‌تواند در این رابطه شکایت کند هر چند خسارتی باید پرداخت شود.
وی خاطرنشان کرد: در مجالس بعدی موضوع امر به معروف و نهی از منکر را از این ماده برداشتند. چرا که معتقد بودند آوردن این موضوع، جرم‌زاست چرا که عده‌ای می‌توانند به استناد این بند با دیگری برخورد کنند. مثلا اگر کسی نهی از منکر کند و برخوردی صورت گیرد، در دادگاه مدعی و شاهد یکی هستند و طرف مقابل هم می‌تواند ادعای دروغ بودن آن را مطرح کند، بنابراین این موضوع ایجاد هرج و مرج می‌کرد و ضررش بیش از خیرش می‌شد.

امکان سوءاستفاده از قانون مربوط به امر به معروف

رهامی با اشاره به سوءاستفاده‌هایی که از این موضوع صورت گرفت، اظهار کرد: در دهه هفتاد قتل‌هایی در کرمان و مشهد صورت گرفت و قاتلان ادعا کردند که چون این افراد دچار فساد شده بودند آنها را کشته‌اند؛ بنابراین به اسم نهی از منکر مرتکب جرم شده بودند.
این فعال سیاسی گفت: نهی از منکر در قالب لفظ و بیان است، مثل برخورد دو برادر با یکدیگر و نیازی به قانون ندارد؛ در رساله‌های مراجع و رساله عملیه امام خمینی(ره) نیز آمده است. از نظرات مراجع این مسئله را یاد گرفته‌ایم که مثلاً اگر کسی در جلسه‌ای غیبت کرد به آن شخص تذکر بدهیم و اگر توجهی نکرد از آن جلسه خارج شویم اما نباید فراتر از این برود.
وی با تأکید بر اینکه نباید امکان دخالت به مردم داده شود، گفت: در این صورت به ضرب و جرح و تشتت سوق پیدا می‌کند و ایجاد بحران می‌کند.

مشخص نبودن مصادیق معروف و منکر

رهامی همچنین اظهار کرد: باید به این نکته نیز توجه کرد که تشخیص مصداق منکر و معروف باید به چه کسی واگذار شود؟ اگر به رساله‌ها و کتاب‌های تفسیری مختلف مثلاً «شرایع الاسلام» مرحوم علامه محقق حلی و شرح آن مربوط به صاحب جواهر مراجعه کنید، ده‌ها صفحه در این رابطه توضیح داده شده است؛ امام (ره) نیز در رساله عملیه توضیحاتی داده‌اند اما باز هم می‌بینیم که تبیین منکر و معروف بین فقها، امری اختلافی است.
وی افزود: باید به این سؤال پاسخ داده شود  که چه مواردی «حرام بیّن» است و به تشخیص کدام مرجع حرام بیّن است؟ ممکن است مرجعی یک امر را حرام بداند اما مرجع دیگری نظر دیگری داشته باشد؛ به عنوان مثال هنوز برخی از مراجع شطرنج را حرام می‌دانند یا برخی آلات موسیقی را که در برخی مراسم عزا نیز استفاده می‌شود و یا در صدا و سیما پخش می‌شود را به عنوان آلت لهو، حرام می‌دانند.

رهامی با بیان اینکه واگذاری تعیین مصادیق مربوط به نهی از منکر به مردم با توجه به نظر مراجع تقلید و مذاهب مختلف، اختلافاتی را در جامعه ایجاد می‌کند، گفت: در کشور ما اهل سنت زندگی می‌کنند و با اینکه مسلمان هستند همه مواردی که اهل شیعه حرام می‌داند را حرام نمی‌دانند، یا افرادی هستند که اهل کتاب هستند و قوانین خود را دارند یا ممکن است اهل کتاب نباشند، به آنها نمی‌توان گفت کدام کار حرام است اما می‌توان برای آنها تبیین کرد که علناً حق مخالفت با احکام اسلام را ندارند.

نتایج تشکیل نهادی جدید برای پیگیری امر به معروف

این استاد دانشگاه تصریح کرد: دامن زدن به این قوانین و سپردن آن به مردم در حال حاضر جز تشتت و آسیب دیدن بافت‌های اجتماعی ثمر دیگری ندارد.
وی ادامه داد: ما نهادهای زیادی داریم که وظیفه‌شان رسیدگی به همین مسائل است، حال مجلس نهاد دیگری را در قالب تشکیل یک ستاد می‌خواهد به آن اضافه کند؛ سازمان تبلیغات اسلامی، نهادهای نماز جمعه، نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها، مربیان پرورشی در مدارس و صدها حوزه در شهرستان‌ها کارشان این است که مردم را نسبت به منکرات حساس کنند و اگر همه اینها موفق نیستند نمی‌توان به موازات آنها نهاد دیگری را درست کنیم؛ این اقدام نتیجه‌ای جز ایجاد تداخل بین نهادها ندارد.
رهامی خاطرنشان کرد: اگر این مجموعه‌ها موفق نبودند باید برویم ببینیم ضعفشان کجا بوده است، حال که اینها را ناموفق می‌دانیم چه تضمینی به موفقیت یک مجموعه جدید وجود دارد؟
وی اظهار کرد: با تصویب یک قانون ممکن است چند نفر جاهل به بهانه امر به معروف اعمالی انجام دهند که موجب تنش اجتماعی و آشوب در اذهان مردم شود و اساس دینداری را زیر سؤال ببرد؛ از این حیث این نوع اعمال بسیار حساس است.

کم‌اطلاعی برخی آمران به معروف به تکالیف دینی

این فعال سیاسی گفت: به نظرم باید بگذاریم معلمان و مربیان جامعه به معنای اعم آن، با کارهای تربیتی و اصلاحی ذهن مردم را نسبت به معروف و منکر حساس کنند تا مردم خودشان تا جایی که امکان دارد از ارتکاب منکر جلوگیری کنند و معروفات را توسعه دهند و در مواردی که لازم است مربیان دینی مردم را مثل پدر مهربان تا حدی که تکالیف دینی اجازه داده و با حفظ حرمت دیگران تذکر زبانی دهند؛ بیش از این باعث هرج و مرج و دخالت در حریم شخصی دیگران خواهد شد.
رهامی افزود: کسانی که تذکر می‌دهند گاه تذکر به تکالیف دینی آشنا نیستند؛ آنچه فقها در تذکر لسانی تصریح کرده‌اند، «احتمال تأثیر» و «نبود مفسده» است.
وی گفت: از سوی دیگر اگر شخصی تشخیص داده که عملی منکر است، از کجا می‌داند که طبق نظر مرجع تقلید او، این کار منکر نبوده است؟ اینها مقدمات بحث است که باید مورد توجه قرار گیرد.

زمانی‌که نهی از منکر جرم محسوب می‌شود ...

رهامی گفت: اگر در نهی از منکر احتمال تأثیر دیده نشود و چه بسا احتمال ضرر نیز داده شود، اگر فرد ورود پیدا کند خود دچار خلاف شده است؛ باید به مردم آموزش دهیم که اگر احتمال تأثیر نمی‌دهند و ممکن است موجب بروز عکس‌العمل از سوی طرف مقابل باشد که موجب ضرب و جرح شود، نهی از منکر حرام است.
وی ادامه داد: در چنین شرایطی، کسی که نهی از منکر انجام داده بر اساس فتوای امام خمینی(ره) در جلد 1 تحریرالوسیله باب امر به معروف و نهی از منکر، خودش مرتکب فعل حرام شده است. از سوی دیگر خداوند می‌فرماید «وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ» (و خود را با دست‏خود به هلاکت میفکنید).
این فعال سیاسی با بیان اینکه امام خمینی(ره) تأکید کردند که مراتب امر به معروف و نهی از منکر باید رعایت شود، گفت: برای این فریضه سه مرتبه ذکر شده است: قلبی، لسانی و عملی. مرتبه عملی آن مربوط به حاکم شرع و حکومت است.

ضرورت توجه به مراتب امر به معروف

وی افزود: مرتبه اول، قلبی است به این معنا که فرد در قلب احساس ناراحتی کند به طوری که این ناراحتی در چهره شما نمایان شود؛ مثلا اگر کسی غیبت می‌کند، ناراحتی خود را در چهره بروز دهیم و اگر نتیجه نداد آنجا را ترک کنیم. حتما قرار نیست به زبان آورده شود بلکه خارج شدن از آن جمع یکی از بهترین روش‌های نهی از منکر است.
رهامی گفت: در حدیثی نیز آمده است که «کونوا دعاة الناس بغیر ألسنتکم» یعنی به غیر زبانتان مردم را دعوت کنید و طوری دعوت کنید که دیگری متنبه شود.
وی با اشاره به برخی بداخلاقی‌ها در فضای سیاسی کشور گفت: نماینده‌ای که در مجلس به‌گونه‌ای رفتار می‌کند که نائب رئیس مجلس به عنوان رئیس جلسه می‌گوید از این عملتان نه تنها من ناراحتم بلکه مقام معظم رهبری نیز ناراحت است، نتوانسته مقدمات تکلیف شرعی را عمل کند، بنابراین نمی‌تواند برای جامعه‌ای نهی از منکر کند که صد برابر او ادب را رعایت می‌کند.

برخورد با افراد خاطی همچون مادر مهربان

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه باید با افراد خاطی مثل پدر و مادر مهربان عمل کرد، گفت: به قول نویسنده لبنانی زمانی که کودکی در لجن افتاد همه از او روبرمی‌گردانند و فرار می‌کنند و می‌گویند بوی بد می‌دهد، در حالی‌که مادر از خانه بیرون می‌آید و به طرف او می‌رود، تمیزش می‌کند، صورتش را می‌بوسد و لباس تمیز بر تن او می‌کند.
وی گفت: برخورد مادرانه دولت و مجلس با مردم می‌تواند افراد را به دین ترغیب کند در حالی‌که برخورد از موضع بالا و آمرانه و مأموری مردم را جری‌تر می‌کند.
رهامی در پایان تأکید کرد: همه کارگزاران باید بدانند که آمر مردم نیستند، بلکه مردم آنها را انتخاب کرده و باید به آنها خدمت کنند؛ آنها نسبت به مردم سمت مخدومی ندارند، سمت خادمی دارند همان‌طور که امام(ره) فرمودند «ما خادم مردم هستیم».