انواع دینداری در جامعه ایران/ اشکال وارد به دینداری ما چیست؟
گروه جامعه: عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در نشست علمی «گونه‌های دینداری در جامعه ایران» به تشریح انواع دیدگاه‌ها در خصوص طبقه‌بندی دینداری پرداخت و عنوان کرد: توجه زیاد به فقه اشکال وارد بر دینداری ما است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) نشست تخصصی «گونه‌های دینداری در جامعه ایران» امروز دوشنبه 18 خرداد ماه با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.
در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام آذربایجانی تقسیم‌بندی‌های مختلف مطرح شده در علوم مختلف و دین از جمله تقسیم‌بندی‌های مختلف مطرح شده در فلسفه و دین (معرفت‌گرا، تجربت‌گرا، مناسک‌گرا، و ..) جامعه‌شناسی دین (سکولار ـ سنتی؛ لیبرال ـ رادیکال؛ تجددگرا ـ بنیاد‌گرا؛ اسلام ناب ـ اسلام آمریکایی و ..) را مطرح و سپس به بیان سه نظریه از منظر روانشناسی دین پرداخت.
وی با اشاره به اینکه روانشناسی دین یک شاخه جدید در روانشناسی است، گفت: این علم طی 20 سال اخیر در جهان توسعه یافته است اما در ایران حدود 10 سال است که این مباحث مطرح می‌شود و چند کتاب نیز در این خصوص ترجمه و تألیف شده و شاید حتی بتوانیم رشته‌ای در سطح کارشناسی ارشد روانشناسی دین در کشور ایجاد کنیم.
علم روانشناسی دین یعنی: بررسی علمی پدیده‌های دینی از منظر دانش روانشناسی
حجت‌الاسلام آذربایجانی در تعریف روانشناسی دین گفت: بررسی علمی پدیده‌های دینی (تجارب، باورها، اخلاقیات، مناسک و شعائر) از منظر دانش روانشناسی، روانشناسی دین گفته می‌شود و مباحثی مانند سنجش دینداری، آثار دینداری بر سلامت روان و احساس رضایت از زندگی، رابطه دینداری و افسردگی و ... از موضع‌های مطرح در این علم هستند.
3 سنت روانشناسی دین در دنیا/ خبری از کشورهای اسلامی نیست!
وی با اشاره به اینکه در دنیا روانشناسی دین در سه سنت انگلیسی ـ آمریکایی(که بر روی تأثیردین‌داری مطالعه می‌شود)، آلمانی (پژوهش با نگاه کیفی) و فرانسوی (با تکیه بر آسیب‌شناسی) دنبال می‌شود، به بیان سه نظریه مطرح در روانشناسی دین پرداخت و گفت: این نظریات به صورت علمی در جهان مطرح هستند اما به روش‌ها و زبان‌های مختلفی در کشور ما نیز مطرح می‌شوند.
ویلیام جیمز از دینداری شخصی و نهادینه می‌گوید
این پژوهشگر به بیان نظریه «ویلیام جیمز» در انواع دینداری پرداخت و گفت: وی دینداری را به دو نوع دینداری شخصی و دینداری نهادینه تقسیم کرده که در دینداری شخصی ویژگی‌های فرد به این صورت است: حیات دینی دسته اول، رابطه مستقیم انسان با خالق، افراد معمولا دارای آشفتگی هستند، متکی بر تجارب دینی و احوالات شخصی و الگو دهنده خیل احساسات دیگران.
وی ادامه داد: ویژگی‌های افراد دارای دین نهادینه نیز به این صورت بیان شده است: دین مبتنی بر سنت‌ها و عادات جمعی، پیروی از رسوم و مناسک خاص، سازمان‌های رسمی عهده‌دار این دین هستند، توسط دیگران ساخته می‌شود و فن جذب عنایت و لطف در آن مطرح است. که در نقد این نظریه می‌توان گفت: این نظریه ابعاد معرفتی دین را نادیده گرفته و تأکید بیش از حد بر بعد عاطفی که می‌تواند منشأ اشکال باشد(مانند برخی مداحی‌ها در ایران) شده است. همچنین باید گفت دین شخصی و دین نهادینه غیر قابل تفکیک هستند و بر هم تأثیر متقابل دارند.
سوء استفاده از دینداری شخصی در صورت عدم حفاظت دینداری نهادینه
آذربایجانی در جمع‌بندی این نظریه گفت: دین شخصی می‌تواند مورد سوء استفاده قرار گیرد به ویژه اگر دین نهادینه از آن محافظت نکند.
آلپورت: جهت‌گیری دینی درون‌سو و جهت‌گیری دینی برون‌سو
وی در ادامه به تشریح نظریه آلپورت پرداخت و گفت: جهت‌گیری دینی درون‌سو و جهت‌گیری دینی برون‌سو دو طبقه بندی مطرح در نظریه‌های آلپورت است که در جهت‌گیری دینی درون‌سو برترین انگیزه فرد برای دین است، با دین زندگی می‌کند، دینداری به معنای زندگی پاسخ می‌دهد، دینداری در خلوت برای فرد مهم است.
این پژوهشگر ادامه داد: در دینداری برون‌سو فرد دین را در راه مقاصد خود به کار می‌برد، هدف از دعا و نیایش تأمین زندگی رضایت‌بخش است (نگاه به دین ابزاری است) در زندگی مسائل مهم‌تر از دین وجود دارد و عقاید مورد قبول با تساهل حفظ می‌شود(مثل افرادی که اسلام را قبول دارند اما اقدام به گرفتن ربا هم می‌کنند و ...).
دینداری درون‌سو با آموزه‌هایی مثل اخلاص در اسلام سازگاری دارد
وی در نقد نظریه آلپورت، گفت: اصل این تقسیم‌بندی مورد قبول ما است و دینداری درون‌سو با آموزه‌هایی مثل اخلاص در اسلام سازگاری دارد. اما دینداری درون سو و برون‌سو از هم جدا نشدنی و به مانند یک پیوستار باید در نظر گرفته شود. از سوی دیگر در روایات اسلامی انگیزه‌های دنیوی، اخروی و الهی برای اعمال ذکر شده که بر اساس نظر آلپورت انگیزه‌های اخروی نیز استفاده ابزاری از دین است در حالی که در اسلام این نوع نگاه پذیرفته شده است.
نظریه دینداری اقتدارگرا و انسان‌گرای اریک فروم
سومین نظریه مطرح شده در روانشناسی دین، نظریه دینداری اقتدارگرا و انسان‌گرای اریک فروم بود که حجت‌الاسلام آذربایجانی در خصوص این نظریه نیز گفت: ویژگی افراد اقتدارگرا، تسلیم خاکسارانه در برابر قدرت فرابشری، فضیلت اطاعت صرف و گناه بزرگ عصیان در برابر قدرت قاهره، عوض کردن ارزش و اسقلال فردی با احساس تعلق و تحت‌الحمایگی، آرمان‌های آن دور از دسترس، مبهم و ابزاری برای اعمال قدرت است که نمونه عینی آن الهیات «کالون» و نظام سیاسی ناسیونال سوسیالیزم (شوروری سابق) و آلمان هیتلری است.
وی در خصوص ویژگی‌های دینداری انسان‌گرا، گفت: اساس این دینداری بشر و نیروهای انسان است، فضیلت شخص در آن خودشکوفایی است، به جای احساس غم و گناه شادمانی و نشاط مطرح است و خدا به جای نماد سلطه، سمبل قدرت‌های تحقق یافته در انسان است.
سقف تعالی انسان، انسان نیست!
این عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در نقد نظریه اریک فروم، گفت: در دین انسان‌گرا سقف تعالی، خود انسان است؛ نگاه اومانیستی دین انسان‌گرا چگونه موجب تعالی انسان است از سوی دیگر تعبد و تسلیم در برابر حق نه تنها موجب ذلت نیست بلکه آزادی و حریت در مقابل همه قدرت‌های بشری است.
وی بخش نهایی سخنان خود را به نگاه اسلام در خصوص انوع‌دین‌داری اختصاص داد و گفت: در نگاه اسلام در انواع دینداری، همیشه یک دین کامل به صورت خاص مورد تأکید است (سوره انعام آیه 153؛ سوره فتح آیه 28؛ سوره آل عمران آیه 19 و 85 و سوره مائده آیه 3). همچنین این نگاه مطرح می‌شود که در دین انشعاب و جدایی ایجاد نکنید.
حجت‌الاسلام آذربایجانی در ادامه گفت: قانون کلی نجات در اسلام مطرح است که بر اساس آن پلورالیسم دینی در اصل حق، قابل پذیرش نیست اما در اصل نجات قابل قبول است یعنی وجود دین‌های مختلف ناشی از زبان، قومیت، ادیان گذشته و .. است اما اصل حق یکی است و حق‌های متعدد وجود ندارد.
اختلاف برداشت در دین تنها در چارچوب اصول کلی قابل قبول است
وی ادامه داد: همچنین از نظر اسلام اختلاف برداشت و نظر در خصوص دین در چارچوب اصول کلی قابل قبول است (سوره زمر آیه 18). همچنین افراد از جهت مراتب دینداری نیز متفاوت هستند (این مبحث با موضوع سنجش دینداری ارتباط دارد). اسلام نیز مراتبی در دینداری مانند اسلام، ایمان و احسان(آیه 14 سوره حجرات، آیه 96 سوره مومنون، آیه 132 سوره آل عمران ) و یا مراتبی مانند اصحاب یمین و مقربون و نیز درجات ایمان بر اساس هجرت، جهادف علم و ... را مطرح کرده است.
10مرتبه ایمان/ افراد در مرتبه‌های پایین هم دین‌دار هستند
حجت‌الاسلام آذربایجانی به حدیث امام صادق(ع) در خصوص مراتب دینداری نیز اشاره کرد و گفت: در این حدیث آمده است که دینداری 10 مرتبه دارد و هر کسی که در مراتب بالاتر قرار می‌‌گیرد نباید افراد در رده پایین‌تر را از دین خارج بداند.
در پایان این نشست علمی، حاضران در خصوص موضوع مطرح شده دیدگاه‌ها و سؤال‌های خود را مطرح کردند. از جمله اینکه مطرح شد: حوزه‌های علمیه نیز در حال تغذیه از همین علوم هستند و هنوز چیزی از خود ارائه نکرده‌اند، در حالی که اصل مبانی روانشناسی دینی مورد نقد است. همچنین مطرح شد که در همه این تقسیم‌بندی‌ها دین در ذیل علوم مطرح شده است.
به گزارش ایکنا، کارکرد این مباحث در جامعه به ویژه برای جوانانی که دین را مسئله‌ای شخصی می‌دانند و هرگونه برداشت شخصی از آن را مجاز می‌دانند به چه کارکردی است و اینکه آیا ادیان می‌خواهند با مجموعه دستورالعمل‌هایی که ارائه می‌کنند به یکسا‌ن‌سازی همه افراد بپردازند و آیا این مطلوب است؟ و بخش عمده‌ای از دینداری در جامعه ما دینداری مناسکی است و مباحثی مانند «برّ» چون در رساله‌های عملیه مطرح نشده به عنوان موضوعی اخلاقی مورد توجه است، از دیگر سؤال‌های مطرح شده در این نشست بود که حجت‌الاسلام آذربایجانی در پاسخ به آنها، گفت: ادبیات علم روانشناسی دینی تازه و نو است و ما در کشور هنوز تمام مباحث غربی را نیز مطرح نکرده‌ایم چه برسد به اینکه بخواهیم مباحث جدید در این خصوص ارائه کنیم.
وی ادامه داد: استفاده از این نقد‌ها برای پاسخ‌دهی به جوانان می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد از جمله این مسئله که حدود شخصی بودن دین باید مشخص شود و اگر بنا است که به خدا برسیم آیا مسیر نباید چارچوب و اصولی داشته باشد؟ و ... .
اشکال دینداری ما: توجه زیاد به فقه و مناسک، بی‌توجهی به اخلاق
حجت‌الاسلام آذربایجانی افزود: توجه زیاد به فقه اشکال واردی است و بخشی از افراد که به ادیان نو ظهور رو می‌آورند به دلیل کم‌توجهی به ابعاد اخلاقی اسلام و توجه صرف به مناسک و فقه است. در حالی که بیشترین جاذبه دین مباحث اخلاقی است.
وی در پایان نیز گفت: یکسان کردن افراد امکان‌پذیر نیست و ادیان نیز چنین قصدی ندارند چرا که افراد ظرفیت‌های مختلف دارند.
