قرآن علاءالدین؛ روایتگر هنر کتابت نسخ و ثلث در دوره صفویه

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، گنجینه خطی کتابخانه و موزه ملی ملک امروزه یکی از شش مجموعه بزرگ خطی در کشور است که دارای ۱۹ هزار رساله خطی بوده و آن را به یکی از بزرگ‌ترین گنجینه‎های نسخه‎های خطی ایران تبدیل کرده است. در این مجموعه آثار مهمی از جمله از خوشنویس نامدار، علاءالدین تبریزی وجود دارد.

نام کامل این استاد خوشنویس، علاالدین محمد بن شمس‌الدین محمد حافظ تبریزی ملقب به مُلا علابیک یا علاالدین تبریزی است که از استادان خطوط ششگانه به‌ویژه در خطوط ثلث، نسخ و رقاع در نیمه دوم قرن دهم و نیمه اول قرن یازدهم به شمار می‌رود و شاگردانی مانند عبدالباقی تبریزی و علیرضا تبریزی عباسی نزد وی تلمذ کرده‌اند و میرزا احمد نیریزی سال‌ها نزد وی مشق کرده است.

علاءالدین به عنوان قطب خوشنویسی خط نسخ و ثلث ایرانی مورد قبول همه خوشنویسان بوده، آن چنان که میرعماد در خط نستعلیق در پیش عبدالمجید در شکسته نویسی و میرزا احمد نیریزی در خط نسخ سرآمد و مرجع خوشنویسی به حساب می آیند.

آثار تاریخ دار علاءالدین تبریزی از سال 963 تا 1001 هجری قمری دیده شده و آن قدر معلوم است که از خوشنویسان و کاتبان مصحف شریف در اوایل دوره صفوی بوده و زمان شاه طهماسب تا سلطنت شاه عباس اول می‌زیسته است.

کتیبه‌های بسیاری از ملا علابیک در مسجد کبود تبریز مشاهده می‌شود و از معدود خوشنویسانی ست که دارای سبک خاص خود در خوشنویسی است و از ترکیب ثلث و محقق به وجود آمده و به ثلث ایرانی معروف است.

قرآن شماره 43 موزه ملک، به خط علاءالدین تبریزی است و از مخلوطی از خط ثلث و محقق برای نگارش آن استفاده شده است و براساس سنت تیموری سه سطری هستند. در صفحه آغازین سوره حمد و آیات ابتدایی سوره بقره در 5 سطر، دو صفحه رو به روی هم نوشته شده‌اند.

در این قرآن خطی و نفیس کلمات کاملاً بازند و فواصل رعایت شده و ناموزونی در آن دیده نمی‌شود و ترکیب‌بندی‌ها بسیار دقیق‌تر، مشخص‌تر و منظم‌تر هستند. همچنین دارای 312 صفحه بوده، دو صفحه اول و سرسوره‌ها با تقسیمات مذهب بوده و در هر صفحه سه سطر در پشت به خط ثلث با طلا و دوازده سطر ریز نسخ با مرکب مشکی و داخل جدول‌بندی با گل و بوته زر، فواصل سطرها دوایر زرین شنگرف و مشکی، علائم وقف شنگرف وجود دارد و نوع جلد آن ضربی طلاپوش با کتیبه آیة‌الکرسی لبه‌دار و پشت جلد معرق طلاپوش است.

با وجود اینکه دو خط ثلث و محقق بسیار به هم شبیه‌اند، اما در بعضی جزئیات مثل به کار بردن «هـ دو چشم» در وسط کلمه (که در محقق معمول است) یا نوشتن «م»های توپُر(که در ثلث به کار می‌رود) با هم اختلاف دارند.

با توجه به اینکه طلانویسی در این قرآن وجود دارد، این سنت از سده‌های نخستین معمول بوده است و بعضی هنرمندان تنها کلمات خاصی را به طلا می‌نوشتند و بعضی از روش طلانویسی یا سه سطر طلانویسی استفاده می‌کردند.

نمونه‌های نوشته شده با طلا اگر چه زیبایی‌های خاص خود را دارند، از آنجایی که بر روی کاغذهای دارای رنگ(نخودی) نوشته می‌شدند و رنگ طلا بر روی کاغذ خوب دیده نمی‌شد، اما برای اینکه خط بهتر دیده و راحت‌تر خوانده شود، خط «تحریر» یا «دورگیری» می‌شد. تحریر به جز معنای عام آن که نوشتن است، در کتاب‌آرایی به معنی دورگیری نوشته‌ای که با طلا نوشته شده با رنگ مشکی به وسیله قلم به کار می‌رود.

جلد این قرآن ضربی و طلاپوش است، این جلد بر روی قالب‌هایی فولادی شکل ساخته شده و چرم را در زیر آن تحت فشار و حرارت قرار داده‌اند تا نقشش به چرم منتقل شود، به دلیل همین حرارت، این جلدها به «جلد ضربی سوخت» معروف هستند.