آنچه مخاطبان از سیما انتظار دارند/ مروری بر تولید برنامه‌های مشاوره مذهبی این رسانه
کانون خبرنگاران نبأ: به راستی اگر صدا و سیما را به‌عنوان یک رسانه آئینه‌ای تمام‌نما از نیازهای یک جامعه ببینیم، سهم پاسخگویی به شبهات آن هم شبهات مذهبی اقشار مختلف مردم تا چه حد است، آیا این رسانه تا به حال توانسته وظیفه خطیر خود را در این زمینه ایفا کند یا اینکه مسئولان آن دیگر رسانهها را مسئول اصلی این امر دانسته و اساسا آنتن این رسانه را جایگاه مناسبی برای مطرح کردن شبهات و سؤالات مذهبی نمی‌دانند.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، سؤال کردن واکنش هر ذهن کنجکاو در برخورد با موضوعاتی است که به صورت روزمره با آن روبروست، اما انسان برای پیدا کردن پاسخ هر سؤال از ابزار و افراد خاصی استفاده می‌کند که مهارت در پاسخگویی و کمک در رفع این مشکل را داشته باشند.
برخی از این سؤالات تخصصی‌تر بوده که مدرسه، دانشگاه، مجامع اجتماعی و رسانهها از جمله محافلی هستند که می‌توانند به این سؤالات پاسخ دهند، حال اگر این سؤالات در حیطه مذهبی و دینی باشد، مساجد، حوزه‌های علمیه و مجامع دینی نقش پررنگ‌تری پیدا می‌کنند، اما در این میان نمی‌توان تأثیر رسانهها را نادیده گرفت.
در میان رسانهها، مطبوعات به ویژه نشریات تخصصی به سادگی می‌توانند وارد حیطه‌های تخصصی شده و به سؤالات و شبهات مخاطبان پاسخ دهند، اما مشکل اینجاست که میزان آشنایی مردم به ویژه جوانان با این نشریات و حتی سایت‌های تخصصی دینی و مذهبی کم بوده و اغلب اقشار جامعه نسبت به فعالیت این نشریات و سایت‌ها شناخت و آگاهی چندانی ندارند، از طرفی ممکن است افراد به دلیل شرم حضور در گفت‌و گوهای چهره به چهره و یا حتی دسترسی نداشتن به افراد آگاه و کارشناس نتوانند پاسخ مناسبی برای سؤالات خود پیدا کنند، اینجاست که حضور کارشناسان دینی و مذهبی در رسانه‌های دیداری و شنیداری ضرورت پیدا می‌کند.
در این میان شبکه‌های سیما به دلیل حجم بالای مخاطبان تأثیر ویژه‌ای دارند، اما آنچه مهم است، تعهد برنامه‌سازان برنامه‌های مذهبی است تا باور داشته باشند چه نقش مهمی در تقویت ریشه‌های ویژه فرهنگی جامعه داشته و موفقیت آنها تا چه حد در جذب جوانان به این رسانهها و در راستای آن جذب برنامه‌های مذهبی و فرهنگ‌سازی دینی مؤثر است.
در حال حاضر با اینکه صدا و سیما حجم گسترده‌ای از برنامه‌های خود را به تولید برنامه‌های مذهبی اختصاص داده اما نمی‌توان اذعان کرد که در این راستا کاملا موفق بوده، در واقع هر زمانی که برنامه‌سازان در تولید برنامه‌های مشاوره دینی از کارشناسان خبره و با مهارت در ارتباط با مخاطبان استفاده کردند، به موفقیت نزدیک شده و توانسته‌اند از اقبال عمومی برخوردار شوند، نمونه این برنامه‌ها، برنامه‌های مشاوره با حضور حجت‌الاسلام شهاب مرادی بود، در واقع این کارشناس مذهبی با تجربه‌های موفقی که در ارتباط با جوانان داشته با حضور در برنامه‌های پرسش و پاسخ مذهبی از راه‌های ارتباطی موفق بهره برده و فضای بازی برای نزدیک شدن به مخاطبان و ایجاد فرصتی برای مطرح کردن بحث‌های جدی مذهبی فراهم کرده است.
از دیگر برنامه‌های موفق مذهبی که چند سالی است پنج‌شنبه‌ها از شبکه سوم سیما پخش می‌شود، برنامه گلبرگ است، در این برنامه کارشناسان با بیان ساده و شیوای خود در پاسخ به سؤالات خانوادگی افراد و راهیابی به حیطه مشکلات خصوصی آنها توانسته‌اند مخاطبان خاص خود را هر هفته پای تلویزیون بنشاند، حضور کارشناسانی با لحنی گیرا، وارد شدن به حیطه‌های مختلف زندگی به صورت شفاف و دقیق، پاسخ‌های مناسب و به دور از حاشیه‌روی و پنهان‌کاری به سؤالات مطرح شده، ایجاد فضایی باز برای طرح سؤالات از طرف مخاطبان، جزئی‌نگری در طرح سؤالات و همچنین پاسخ‌ها، پرهیز از کلی‌گویی، صرف وقت مناسب برای طرح سؤالات و ساعت پخش مناسب از جمله فاکتورهایی است که باعث شده تا این برنامه به برنامه‌ای موفق تبدیل شود.
این برنامه به طرح سؤالات کاربردی و ملموس در زندگی می‌پردازد و کارشناس برنامه دلسوزانه برای رفع مشکلات تلاش می‌کند، اما متأسفانه این فاکتورها در حال حاضر در کمتر برنامه‌ای گرد آمده است.
این برنامه در ابتدا کار خود را با حضور حجت‌الاسلام دهنوی آغاز کرد و صراحت و شفافیت ایشان در باز کردن مباحث باعث شد تا خانواده‌ها ارتباط خوبی با این برنامه برقرار کرده و شبهات و مشکلات خود را بی‌پرده مطرح کنند، البته این برنامه نیز با تغییر کارشناسان با فراز و فرودهایی همراه بوده اما آنچه مشخص است تهیه‌کنندگان و کارشناسان آن همواره سعی دارند تا ارتباط مخاطبان را در سطح بالایی نگه دارند.
برنامه‌های مشاورهای فراوانی در سیما تولید می‌شود که از آن جمله می‌توان به زلال احکام و یا برنامه‌هایی از این دست اشاره کرد، اما فراهم نبودن فضای مناسب در برنامه برای ارائه سؤالات عمیق مذهبی و عدم توانایی مجری و کارشناس در ارتباط با مخاطبان، اضافه‌گویی و حاشیه‌روی در پاسخ به سؤالات را می‌توان از جمله مشکلات برنامه‌های مذهبی ذکر کرد، در واقع در این گونه برنامه‌ها، برنامه‌سازان فضایی برای طرح سؤالات مخاطبان به ویژه جوانان ایجاد نمی‌کنند تا بحث‌ها و سؤالات جدی‌تر که بعضا دغدغه ذهنی بسیاری از جوانان است مطرح شود.
البته استفاده از مجری‌های منفعل نیز از دیگر ضعف‌های این گونه برنامه‌هاست در واقع مجریان در ارتباط با مخاطبان و حتی کارشناس در پیش بردن برنامه به سمت فضایی صمیمی و کنترل بحث‌ها موفق نیستند که این نشان از بی‌تجربگی و عدم دانش و احاطه مجریان نسبت به بحث‌های ارائه شده دارد.
در اینجا باید به برنامه مذهبی موفقی اشاره کرد که اقبالش مدیون مجری کاربلد سیما «علی درستکار» است، برنامه « این شب‌ها»، که البته طی این سال‌ها با عناوین و ساعات پخش مختلف روی آنتن سیما رفت.
در واقع این شب‌ها با اجرای علی درستکار مشهور شد. او جسورانه به طرح سؤالات پرداخته و گاهی اوقات از کارشناس نیز جلوتر می‌رود، او برنامه را به سمتی که مدنظرش است برده و به موقع سؤالات خود را مطرح می‌کند، در واقع کاملا مشخص است که از قبل درباره موضوعات برنامه تحقیقات کامل داشته و به بحث‌های مطرح شده مسلط است، کارشناس را نیز به خوبی می‌شناسد و واکنش او را می‌داند، درستکار از مجریان موفق تلوزیونی است که در اغلب برنامه‌ها حضور موفقی از خود به جای گذاشته است.
او در سال 73 کار خود را با گزارشگری در صبح به خیر ایران شروع کرد، برنامه سیاسی «رو در رو» در شبکه خبر به صورت سه زبانه با حضور وزرای کشورهای مختلف از دیگر اجراهای موفق او بود. حضور در برنامه «پرتو» شبکه چهار و اجرای تهران 20 نیز از دیگر برنامه‌های اوست.
حضور او در واقع به عنوان وزنه‌ای مهم در این برنامه به شمار می‌رود. وزنه‌ای که اغلب برنامه‌های مذهبی به ویژه برنامه‌های مشاوره فاقد آن هستند.
«درستکار 7 مهر 87 در گفت‌و گو با خبرنگار خبرگزاری فارس اظهار کرده بود: این برنامه نقد مفاهیم دینی نیست، نقد رفتارهایی است که به عنوان رفتارهای دینی در جامعه ما شناخته شده است و به اسم دین می‌شناسیم. کار تحقیقاتی این برنامه را گروه معارف شبکه اول سیما انجام می‌دهد و من بخش مربوط به گفت‌وگوهای خود را می‌نویسم و کارهای تحقیقاتی‌اش را انجام می‌دهم. با هماهنگی کارشناسان مهمان کارهای مطالعاتی‌اش انجام می‌شود و البته خط و ربط‌های کلی و تیتر کلی که عبارت باشد از آسیب‌شناسی سبک زندگی دینی و گروه آن را به همراه چند زیر تیتر که برای آن مشخص شده اعلام کرد و روی آن توافق کردیم و در ادامه مسیر نیز اجرا و پی‌گیری مباحث، به عهده خودم است.
وی همچنین در باره نحوه انتخاب مهمانان و ملاک گزینش کارشناسان برنامه نیز گفته بود: مهمانان برنامه باید چند ویژگی داشته باشند که اولین و مهم‌ترین آن دین‌شناسی است ضمن اینکه شم جامعه‌شناسی نیز داشته باشند، به حساسیت‌های دین‌داری در جامعه خود ما آشنا باشند و صدا و سیما و شخصیت آنها هم قابل قبول برای بیننده باشد. مثلا ما در بعضی از مباحث چهره‌های خیلی جوانی را می‌شناسیم که دانش خوبی هم دارند و واقعا دانشمند هستند ولی فقط به خاطر اینکه جوان بودند، از آنها استفاده نکردیم.
برای اینکه ما روی موضوعی کار می‌کنیم که با باورهای دینی مردم سر و کار دارد و حتما باید موی سفید این حرف‌ها را بزند. شاید حتی اگر خود من هم می‌خواستم به تنهایی این حرف‌ها را بزنم، در بسیاری از این مواضع حرف داشتم و توانایی داشتم، اما به خاطر اینکه کمی جوان هستم و سنم پائین است، نباید این حرف‌ها را بزنم. البته علی‌رغم این تلاش‌ها باز هم مهمانان ما جوان بودند و از این جهت نقص وجود دارد».
این برنامه تا آنجا که توانسته سعی کرده به خط قرمزها نزدیک شود، این اتفاق از نظر گروهی نیز از جمله انتقادات به برنامه به شمار می‌رود، برخی عقیده دارند، «رفتن به سراغ خط قرمزها و مسائل حساس با حضور یک کارشناس که نیاز به جمع‌بندی جدی و اساسی جمعی از کارشناسان دارد، ممکن است نتیجه عکس داشته باشد. خصوصا که باید دید آیا رفتن به سراغ خطوط قرمز تنها برای جذاب ساختن برنامه است یا غرض دیگری در کار است.
شکیبانیا تهیه‌کننده «این شب‌ها» اظهار کرده است: اصراری نداریم که حتماً موضوعات برنامه خطوط قرمز باشد تا برای بیننده جذاب شود. به نظر می‌رسد مسائلی که نیاز جامعه مذهبی است، نظیر اینکه دنیای جدید چگونه با دین کنار می‌آید و چگونه بین مردم به بدعت و خرافه تبدیل می‌شود؟ اینها جزء محدودیت‌های ماست و برخی هم جزء خطوط قرمز ما محسوب می‌شود.
یکی از ظرافت‌های دیگری که باید در محتوا و سؤالات این برنامه مورد توجه قرار بگیرد این است که پیوند دادن مسائل جامعه امروز با معارف دینی نیاز به مطالعه و اندیشه قبلی دارد و نمی‌تواند مورد بداهه‌گویی مجری و مهمان قرار بگیرد. اگرچه کاملا معلوم است که از سوی گروه معارف و مجری باسواد برنامه مطالعه لازم روی موضوعات هر شب این برنامه صورت میگیرد، اما گاه سؤالاتی مشاهده شده که با تعجب و پاسخ‌های سطحی و گذرا از سوی مهمان مواجه می‌شود، در برنامه وجود دارد.»[1]
اما با این همه این برنامه در سری پخش اول خود موفق‌تر عمل کرد چراکه رفتن به سراغ موضوعات بکر و تازه از جمله « ارتباط با جن»، « ارتباط با ارواح» ، «پرداختن به موضوعاتی از جمله حجاب مردان و زنان و تطبیق آن با جامعه امروز» از جمله موضوعاتی بود که مردم دغدغه‌های خاصی در باره آن داشتند، البته این برنامه در طول پخش خود با افت و خیزهایی نیز همراه بود و بسته به نوع موضوع و انتخاب کارشناسان میزان موفقیت برنامه نیز متغیر بوده است. در هر صورت نباید از نقش مجری با سواد آن در موفقیتش چشم پوشید.
از دیگر مشکلات صدا و سیما در ارائه برنامه‌های مذهبی کمبود کارشناسان مذهبی زن است، در واقع صدا و سیما تا به حال در ارائه بحث‌های تخصصی دینی نتوانتسه از حضور کارشناسان دینی زن بهره گیرد و یا لااقل این حضور به قدری اندک بوده که نتوانتسه به یک روال تبدیل شود، البته برنامه‌سازان مذهبی خود به این امر واقف بوده اما ظاهرا دسترسی به این افراد در سطح جامعه نیز چندان ساده نیست.
در هر صورت نیازسنجی از ارکان تولید و برنامه‌سازی به ویژه در بخش‌های دینی و عقیدتی است، چراکه حرکت در این پخش راه رفتن بر لبه تیغ بوده و از حساسیت‌های ویژه‌ای برخوردار است، گاهی نمی‌شود به خط قرمزها نزدیک شد و گاهی آن قدر در دوری از خط قرمزها به افراط می‌رویم که از سوی دیگر بام افتاده و برنامه‌های مذهبی به برنامه‌هایی صرفا خنثی و بدون مخاطب تبدیل می‌شود.
یکی دیگر از مشکلات اصلی صدا و سیما در تولید برنامه‌های مشاورهای مذهبی این است که طراحان مباحث از قبل جهت‌گیری برنامه را مشخص کرده و سعی دارند تا با حضور مجری و کارشناسان مسیر برنامه را در همین جهت حفظ کنند که اغلب نیز به دلیل عدم مهارت لازم و ناشی‌گری مجری به موفقیت دست نیافته و مخاطبان نیز متوجه این مسیردهی شده و بحث‌های برنامه در نظرشان تصنعی و سفارشی می‌آید.
در واقع در هر برنامه‌ای که مباحث و شبهات بی‌پرده‌تر مطرح شده و پاسخ‌ها نیز شفاف‌تر بوده و از حضور کارشناسان و مجریان خبره‌تر استفاده شده برنامه نیز با اقبال بیشتری مواجه شده است اما متآسفانه شاید تعداد این برنامه‌ها به تعداد انگشتان یک دست هم نرسد.
در حال حاضر در مراکز پاسخگویی به شبهات دینی، سایت‌های تخصصی دینی، دانشگاه‌ها، محافل مذهبی، دفاتر تبلیغات اسلامی و اعزام مبلّغ و حتی محافل مذهبی کارشناسان جوان و خبره‌ای حضور دارند، که بعضا در برخی از نمایشگاه‌ها و محافل اجتماعی و برنامه‌ها از جمله نمایشگاه‌های قرآن کریم حضور پیدا کرده و به پاسخگویی سؤالات جوانان می‌پردازند، شناسایی این افراد و دعوت از آنها برای حضور در برنامه‌های مذهبی می‌تواند، این برنامه‌ها را به برنامه‌هایی جذاب تبدیل کند.
نکته مهم این است که حاضر شدن در رسانه‌هایی مانند رادیو و تلویزیون به عنوان کارشناس مذهبی و ارتباط با مخاطبان گسترده این رسانهها کار هر کارشناسی نیست و موفقیت در این کار اصلا ربطی به سواد و تحصیلات و سن و موقعیت ندارد، پس شاید جا دارد تا این رسانهها با کمک حوزه‌های علمیه و یا سازمان تبلیغات اسلامی به شناسایی و پرورش برنامه‌سازان و کارشناسانی ماهر برای حضور در این رسانهها بپردازند.
همچنین استفاده از مجریان کاربلد و متخصص در این گونه برنامه‌ها از دیگر نکاتی است که باید رعایت شود، چراکه تعداد این افراد در حال حاضر در صدا و سیما بسیار کم است و اغلب مجریان مشهور توانایی اداره چنین برنامه‌هایی را ندارند.
در واقع برنامه‌سازان در تولید این برنامه‌ها نباید به قشر و گروهی خاص توجه داشته و محور برنامه را این گروه خاص قلمداد کنند، بلکه باید توجه داشته باشند که قشر عظیمی از جامعه درگیر شبهات دینی است که با اجرای مناسب می‌توان این گروه را جذب کرد.
مژگان ترابی
**********************
1- سایت خبری تحلیلی عصر ایران
