بهره‌گیری اشعار فردوسی از زیبایی‌های ادبی کلام‌الله مجید

احمد خیالی خطیبی، پژوهشگر و عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) با بیان اینکه بهره‌گیری اشعار فردوسی از صنایع ادبی با محتوای قرآنی فردوسی در سرایش ابیات شاهنامه متأثر از متن آیات قرآن و نیز معانی و بیان و بلاغت ادبی کلام‌الله مجید بوده است، توضیح داد: به عنوان نمونه فردوسی در ابیات آغازین شاهنامه به ستایش خرد می‌پردازد و می‌گوید «کنون ای خردمند ارج خرد/ بدین جایگه گفتن اندر خورد/خرد بهتر از هر چه ایزدت داد/ ستایش خرد را به از راه داد/خرد رهنمای و خرد دلگشای/خرد دست گیرد به هر دو سرای» که اشاره به أَفَلَا تَعْقِلُونَ است که بارها در آیات مختلف قرآن کریم آمده است. همچنین به حدیث «العقل نبی الباطن» اشاره دارد. فردوسی به زیبایی از ایجاز قرآن و حدیث در بیان مفهومی بلند استفاده کرده است.

خیالی خطیبی افزود: همچنین فردوسی در شاهنامه اشاره دارد که «به بینندگان آفریننده را/ نبینی مرنجان دو بیننده را» که در این یک بیت با استفاده از ایجاز بحث اعتقادی مربوط به عدم رؤیت پروردگار را که قابل بحث در چند جلد کتاب است جای داده و یا در بیت «یابد بدو نیز اندیشه راه/که او برتر از نام و از جایگاه» به زیبایی به حدیث «تَفَكَّرُوا فِی آلاءِ اللَّه وَ لا تَتَفَكَّرُوا فِی ذاتِ اللَّه» اشاره می‌کند.

وی همچنین گفت: فردوسی همچنین در ابیات «بیارای خوان و بپیمای جام/ز تیمار گیتی مبر هیچ نام/اگر چرخ گردان کشد زین تو/سرانجام خشت است بالین تو/دلت را به تیمار چندین مبند/بس ایمن مشو بر سپهر بلند» به آیه «کل نفس ذائقة الموت؛ هر نفسی چشنده مرگ است» اشاره کرده است. همچنین در ابیات «پرستیدن دادگر پیشه کن/ز روز گذر کردن اندیشه کن» به آیه 136 از سوره نساء که می‌‏فرماید «یا ایها الذین آمنوا، آمنوا بالله و رسوله والکتاب الذی نزل علی رسوله... و من یکفربالله و ملائکته و کتبه و رسله و الیوم الآخر فقد ضلّ ضلالاً بعیداً؛ ای کسانی که (به زبان) ایمان آورده‌‏اید، در دل نیز به خدا و رسولش و کتابی که بر پیامبر فرو فرستاده... ایمان آورید و آن کس که به خدا و فرشتگانش و به روز واپسین کفر بورزد، بی‏‌گمان در بیراهه‌ه‏ایی که با حق فاصله‌‏ای دور و دراز دارد، گمراه گشته است» اشاره کرده و دو فعل امر را به زیبایی با توجه به دو فعل امر به کار رفته در آیه قرآن آورده تا زیبایی هنری کلامش را افزایش دهد.

این پژوهشگر ادبی افزود: «اگر مرگ کس را نیوباردی/ ز پیر و جوان خاک بسپاردی» از ابیات شاهنامه است که به آیه «لَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الْأَرْضُ» اشاره دارد.

وی گفت: ابیات «چو ایران نباشد تن من مباد/بدین بوم و بر زنده یک تن مباد/ز بهر برو بوم و فرزند خویش/زن و کودک خرد و پیوند خویش/همه سر به سر تن به کشتن دهیم/از آن به که کشور به دشمن دهیم» اشاره بسیار لطیفی به این حدیث معروف دارد که «حب الوطن من الایمان؛ دوست داشتن میهن، از ایمان است».

خیالی خطیبی تاکید کرد: البته تاثیرپذیری از قرآن کریم به این گونه نبوده که فردوسی قرآن را جلوی خود بگذارد و بر اساس آیات شعر بنویسد، بلکه با توجه به اشعار و مفاهیم ابیات شاهنامه درمی‌یابیم که فرهنگ قرآن و آشنایی با ابیات قرآن در ذهنش جایگیر بوده است. شاهنامه فردوسی با اینکه اثری حماسی است به قرآن کریم نظر داشته و در جای‌جای ابیاتش از مجازها، کنایه‌ها، علم معانی و ایجاز و اطناب‌های قرآن استفاده شده است.

وی توضیح داد: سرایش شاهنامه در زمانی بود که ۵۰۰ سال از ورود اسلام به کشور می‌گذشت و خصوصاً خراسان که محل زندگی فردوسی بود، قلمرو محل سکونت بسیاری از علمای دین و فقهای سترگ در آن زمان بوده است.

خیالی خطیبی با بیان اینکه در دوران سرایش شاهنامه تمام منطقه خراسان بزرگ تحت تاثیر اسلام و قرآن بود و این امر در آثار شاعران و نویسندگان آن دوران تجلی داشته است، افزود: فردوسی در مقدمه شاهنامه از خداوند یاد می‌کند و صفات باری‌تعالی را که در آیات شریف قرآن کریم بر آنها تاکید شده به زیبایی منتقل کرده است.

وی همچنین گفت: در شاهنامه فردوسی ابیاتی قابل توجه در نعت پیامبر اسلام و خلفای راشدین از جمله امام اول شیعیان آمده که نشان‌دهنده اندیشه اسلامی و ارادت فردوسی به دین مبین اسلام است. با اینکه فردوسی سنی‌مذهب بوده، ولی به امام علی‌(ع) ارادت خاصی داشته است.