«نخل‌گردانی»؛ آئین نمادین تشییع پیکر مطهر امام حسین(ع) در روز عاشورا

این آئین پس از ورود اسلام منسوخ شد و در پی ممانعت‌هایی که برای آن پدید آمد دیگر کمتر شاهد برگزاری آن بودیم تا اینکه با ظهور سلسله صفویه و به رسمیت شناخته شدن مذهب تشیع در ایران، این آئین نمایشی و باستانی ایرانی در خدمت موضوعی دیگر که همانا زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهدای کربلا و به ویژه سیدالشهدا(ع) بود، درآمد.

تابوت که معمولاً جعبه چوبی مکعب مستطیلی است و جنازه درون آن قرار می‌گیرد تبدیل به حجمی شد که بیشتر تداعی‌گر درخت سرو، نماد و مظهر استقامت و پایداری است همچون ساختاری بیضوی که البته تغییر شکل پیدا کرده است و نوک آن تیز شده و سر به آسمان کشیده، اما اینکه چرا با وجود آنکه این سازه معمولاً چوبی با وجود شکل سروگونه‌ای که دارد به نخل مسمی شده،‌ همچنان دلیل آن نامشخص است؛ چرا که نخل به معنای درخت خرماست.

به هر حال در دهه اول محرم هر سال و تقریباً دو، سه روز مانده به تاسوعای حسینی، شخصی که به او «بابای نخل» گفته می‌شود و وظیفه اصلی او بستن نخل است اقدام به سیاه‌پوش کردن این سازه کرده و با استفاده از زیورآلات و آذین‌هایی که دارد، نخل را تزئین کرده و آن را برای برگزاری مراسم آئینی «نخل‌گردانی» مهیا می‌کند.

نخل که معمولاً از الوارهای چوبی و به شکل مشجر ساخته شده، سازه و حجم بسیار سنگینی است که برای بلند کردن آن از روی زمینه در جریان مراسم نخل‌گردانی نیاز به افرادی تنومند است؛ این افراد در روز موعود با استفاده از زواید چوبی که از زیر نخل بیرون زده و طول هر کدام از آنها از طرفین معمولاً به چهار متر می‌رسد و اصطلاحاً دستگیره نخل است اقدام به بلند کردن آن می‌کنند که البته برای کاهش فشار ناشی از سنگینی نخل بر روی شانه‌هایشان از بالشتک‌هایی که آن را روی شانه می‌بندند استفاده می‌کنند.

روز موعود یعنی ظهر عاشورا فرا می‌رسد؛ افرادی که مأمور به بلند کردن نخل هستند به زیر آن رفته و این سازه چوبی را که اصطلاحاً تشییع نمادین پیکر مطهر اباعبدالله‌الحسین(ع) است به حرکت درآورده و جمعیت عزادار هم این سازه را مشایعت کرده و بر سر و سینه می‌زنند و به عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) می‌پردازند.

این مراسم نمادین و نمایشی معمولاً در شهرهای کویری ایران همچون یزد مرسوم است و در روز عاشورا تا شام غریبان ادامه دارد و در زمان حرکت نخل، فردی که بر بالای این سازه سوار است به افرادی که نخل را به حرکت در‌می‌آورند فرمان می‌دهد و همزمان با فرا رسیدن شام غریبان شهادت امام حسین(ع) و با پایان یافتن مراسم، «بابای نخل» آنچه را که به نخل بسته شده است جدا کرده و آن را در بقچه و یا صندوقی به امانت نگاه می‌دارد تا عاشورای سال بعد.

آئین «نخل‌گردانی» با الگوبرداری از مراسم آئینی مردم ایران در کشورهای دیگر نیز مرسوم است و مثلاً مردم عراق و شهر نجف این آئین را در 21 رمضان، سالروز شهادت حضرت علی(ع) انجام می‌دهند و مسلمانان پاکستان و اندونزی نیز این آئین را در روز عاشورا دارند.

امیرسجاد دبیریان