سنت‌های عزاداری آران و بیدگل؛
حماسه سنگ‌ها/ آئین سنج‌زنی در عزای اباعبدالله(ع)
کانون خبرنگاران نبأ: آئین سنج‌زنی هم‌اکنون فقط در آران و بیدگل رایج است و اعتراضی نمادین به سپاه ملعون شمر و تازاندن اسبان آنان بر پیکر بی‌جان یاران حسین(ع) به شمار می‌رود.
به گزارش کانون خبرنگاران ایکنا، نبأ، آران و بیدگل از جمله شهرهای ایران است که عزاداری به سبک سنتی در آن جریان دارد. عزاداری سنتی آران و بیدگل شکل و شیوه‌ای از عزاداری است که در گذر تاریخ از گزند تحریف‌ها و بدعت پاک مانده است و هنوز آئین‌های آن بدون وجود شائبه‌ای از خرافات و کژاندیشی‌ها، زبانزد است.
در آران و بیدگل دسته‌های عزاداری معمولا به چهار شیوه اقامه عزا می‌کنند: دسته‌های هیئت سقایی، دسته‌های سینه‌زنی، دسته‌های زنجیرزنی و هیئت سنج زنی.
آئین سنج‌زنی یا سنگ‌زنی، مراسمی است که به‌صورت گروهی انجام می‌شود و اعتراضی نمادین با سپاه ملعون شمر و تازاندن اسبان آنان بر پیکر بی جان یاران حسین(ع) است. در این مراسم، گروهی به شکل نمادین با در دست داشتن چوب‌هایی که به آن‌ها سنگ یا سنج گفته می‌شود به حرکت در می‌آیند و اشعار خاصی را با گویش محلی قرائت می‌کنند.
عده‌ای در منشأ این آئین معتقدند هنگامی که مرد نصرانی برای دفاع از پیکر بی‌جان حضرت سیدالشهدا(ع) به درون گودی قتلگاه دوید، سنگ را سلاح خود قرار داد و با آن بر یزیدیان حمله‌ور شد، بنابراین سنج‌زنی به‌عنوان دفاع نمادین از پیکر آن حضرت رایج شد.
در سنج‌زنی ابزارهایی شامل سنج، چهل گیسو و آتشدان مورد استفاده قرار می‌گیرد. سنج استوانه‌ای کوچک چوبی (از چوب درخت گردو)، آغشته به روغن سوخته (برای ایجاد صدایی رساتر) است و هر عزادار دو قطعه از آن را در دست می‌گیرد. قطر سنج هشت سانتی‌متر و ارتفاع آن ۵/۶ سانتی‌متر است. عموما در بالای کاسه سنج، بند چرمی می‌کوبند تا انگشتی وسطی در آن قرار گیرد و سنج‌نوازی آسان‌تر شود.
چهل گیسو که به‌صورت چهل گیس از پارچه، روی دایره‌ای قرار گرفته و بر سر چوب بلند قرار می‌گیرد توسط فردی که در میان سنج زنان حرکت می‌کند با حرکتی چرخشی حمل می‌شود.
آتشدان که به شکل استوانه‌ای بزرگ پر از آتش افروخته است، نمادی است از خیمه‌های تاریک و خاموش امام حسین(ع) که تا پایان مراسم روشن نگاه داشته می‌شود و بعضی عقیده دارند نمادی از آتش زدن خیام اباعبدالله حسین(ع) است.
عزاداران سنج‌زن این آیین سنتی مذهبی را با حرکات و ضربه‌های خاص سنج اجرا می‌کنند. در حرکت نخست سنج‌نوازی پای چپ سنج‌زن خم می‌شود و بالا می‌آید، دست بالای سر می‌رود و همراه پرش ضربه‌ای نواخته می‌شود. سپس به سرعت بدن به چپ متمایل می‌شود و دست‌ها پایین می‌آید و همراه با پرش در سمت چپ ضربه‌ای دیگر نواخته می‌شود. بعد پای چپ پایین و پای راست بالا می‌آید و یک ضربه سکوت، همزمان با چرخش بدن به راست همراه با پرش در سمت راست ضربه سوم نواخته می‌شود. سرانجام همراه با پرش پای راست پایین می‌آیند و یک ضربه سکوت، (گاهی بعضی از کسانی که مهارت بیشتری دارند، پس از ضربه بالای سر به جای آن زیر پای چپ زده هم زده می‌شود) و این دور حرکتی تا پایان نوحه ادامه پیدا می‌کند.
برگزاری آئین سنج‌زنی با توجه به روایات عامیانه مردم به سال‌های بسیار دور باز می‌گردد.
از جمله اشعاری که در عزاداری سنج‌زنی خوانده می‌شود می‌توان به این مورد اشاره کرد:
الهی بهر قربانی به درگاهت سر آوردم/ نه تنها سر برایت، بلکه از سر بهتر آوردم
پی ابقای قدقامت، به ظهر روز عاشورا/ برای گفتن الله اکبر، اکبر آوردم
برای کشتن دونان به دشت کربلا یا رب/ چو عباسِ همایون فر، امیر لشکر آوردم
پی آزادی نسل جوان از بند استعمار/ برادرزاده‌ای چون قاسم فرخ فر آوردم
علی را در غدیر خم نبی بگرفت به روی دست/ ولی من روی دست خود علی اصغر آوردم
علی انگشتر خود را به سائل داد اما من/ برای ساربان انگشت با انگشتر آوردم
برای آن که هم دردی کنم با مادرم زهرا/ برای خوردن سیلی سه ساله دختر آوردم
حسن را گر که از لخت جگر آکنده شد تشتی/ ولی من سر برای زینب، تشت زر آوردم
برای آن که قرآنت نگردد پایمال خصم/ برای سم مرکب‌ها خدایا پیکر آوردم
اگر با کشتن من دین تو جاوید می‌گردد/ برای خنجر شمر ستمگر، حنجر آوردم
در حین حرکت دسته عزاداری نیز نوحه‌ای خوانده می‌شود:
جلودار: سر جدا حسین/ بی‌نوا حسین/ شد کشته حسین// (جمعیت به صورت هماهنگ:) حسین
جلودار: ای حسینیان یا حسین حسین// (جمعیت به صورت هماهنگ:) حسین
سنج نواخته می‌شود
جلودار: سر جدا حسین/ شد کشته حسین// (جمعیت به صورت هماهنگ:) حسین
جلودار: ای حسین من/ نور عین من// (جمعیت به صورت هماهنگ:) حسین
سنج نواخته می‌شود
جلودار: کربلا حسین/ سرجدا حسین/ نینوا حسین
در پایان مراسم نیز نیایشی به صورت موزون توسط جلودار خوانده می‌شود:
بار الها به حق پیغمبر// آمین
به علی ساقی حوض کوثر// آمین
به حسن خورده‌ی زهر جفا// آمین
به حسین تشنه لب کرببلا// آمین
به علمدار که شد هر دو دستش چو جدا// آمین
ای خدا ، کن تو قبول این عزاداری ما// آمین
به محمد تو بخوان سوره و فاتحه را// آمین
آئین سنج‌زنی هم اکنون فقط در آران و بیدگل و محله‌هایی نظیر وشاد و میدان کوچک رایج است.
الهه دهقانی
در آران و بیدگل دسته‌های عزاداری معمولا به چهار شیوه اقامه عزا می‌کنند: دسته‌های هیئت سقایی، دسته‌های سینه‌زنی، دسته‌های زنجیرزنی و هیئت سنج زنی.
آئین سنج‌زنی یا سنگ‌زنی، مراسمی است که به‌صورت گروهی انجام می‌شود و اعتراضی نمادین با سپاه ملعون شمر و تازاندن اسبان آنان بر پیکر بی جان یاران حسین(ع) است. در این مراسم، گروهی به شکل نمادین با در دست داشتن چوب‌هایی که به آن‌ها سنگ یا سنج گفته می‌شود به حرکت در می‌آیند و اشعار خاصی را با گویش محلی قرائت می‌کنند.
عده‌ای در منشأ این آئین معتقدند هنگامی که مرد نصرانی برای دفاع از پیکر بی‌جان حضرت سیدالشهدا(ع) به درون گودی قتلگاه دوید، سنگ را سلاح خود قرار داد و با آن بر یزیدیان حمله‌ور شد، بنابراین سنج‌زنی به‌عنوان دفاع نمادین از پیکر آن حضرت رایج شد.
در سنج‌زنی ابزارهایی شامل سنج، چهل گیسو و آتشدان مورد استفاده قرار می‌گیرد. سنج استوانه‌ای کوچک چوبی (از چوب درخت گردو)، آغشته به روغن سوخته (برای ایجاد صدایی رساتر) است و هر عزادار دو قطعه از آن را در دست می‌گیرد. قطر سنج هشت سانتی‌متر و ارتفاع آن ۵/۶ سانتی‌متر است. عموما در بالای کاسه سنج، بند چرمی می‌کوبند تا انگشتی وسطی در آن قرار گیرد و سنج‌نوازی آسان‌تر شود.
چهل گیسو که به‌صورت چهل گیس از پارچه، روی دایره‌ای قرار گرفته و بر سر چوب بلند قرار می‌گیرد توسط فردی که در میان سنج زنان حرکت می‌کند با حرکتی چرخشی حمل می‌شود.
آتشدان که به شکل استوانه‌ای بزرگ پر از آتش افروخته است، نمادی است از خیمه‌های تاریک و خاموش امام حسین(ع) که تا پایان مراسم روشن نگاه داشته می‌شود و بعضی عقیده دارند نمادی از آتش زدن خیام اباعبدالله حسین(ع) است.
عزاداران سنج‌زن این آیین سنتی مذهبی را با حرکات و ضربه‌های خاص سنج اجرا می‌کنند. در حرکت نخست سنج‌نوازی پای چپ سنج‌زن خم می‌شود و بالا می‌آید، دست بالای سر می‌رود و همراه پرش ضربه‌ای نواخته می‌شود. سپس به سرعت بدن به چپ متمایل می‌شود و دست‌ها پایین می‌آید و همراه با پرش در سمت چپ ضربه‌ای دیگر نواخته می‌شود. بعد پای چپ پایین و پای راست بالا می‌آید و یک ضربه سکوت، همزمان با چرخش بدن به راست همراه با پرش در سمت راست ضربه سوم نواخته می‌شود. سرانجام همراه با پرش پای راست پایین می‌آیند و یک ضربه سکوت، (گاهی بعضی از کسانی که مهارت بیشتری دارند، پس از ضربه بالای سر به جای آن زیر پای چپ زده هم زده می‌شود) و این دور حرکتی تا پایان نوحه ادامه پیدا می‌کند.
برگزاری آئین سنج‌زنی با توجه به روایات عامیانه مردم به سال‌های بسیار دور باز می‌گردد.
از جمله اشعاری که در عزاداری سنج‌زنی خوانده می‌شود می‌توان به این مورد اشاره کرد:
الهی بهر قربانی به درگاهت سر آوردم/ نه تنها سر برایت، بلکه از سر بهتر آوردم
پی ابقای قدقامت، به ظهر روز عاشورا/ برای گفتن الله اکبر، اکبر آوردم
برای کشتن دونان به دشت کربلا یا رب/ چو عباسِ همایون فر، امیر لشکر آوردم
پی آزادی نسل جوان از بند استعمار/ برادرزاده‌ای چون قاسم فرخ فر آوردم
علی را در غدیر خم نبی بگرفت به روی دست/ ولی من روی دست خود علی اصغر آوردم
علی انگشتر خود را به سائل داد اما من/ برای ساربان انگشت با انگشتر آوردم
برای آن که هم دردی کنم با مادرم زهرا/ برای خوردن سیلی سه ساله دختر آوردم
حسن را گر که از لخت جگر آکنده شد تشتی/ ولی من سر برای زینب، تشت زر آوردم
برای آن که قرآنت نگردد پایمال خصم/ برای سم مرکب‌ها خدایا پیکر آوردم
اگر با کشتن من دین تو جاوید می‌گردد/ برای خنجر شمر ستمگر، حنجر آوردم
در حین حرکت دسته عزاداری نیز نوحه‌ای خوانده می‌شود:
جلودار: سر جدا حسین/ بی‌نوا حسین/ شد کشته حسین// (جمعیت به صورت هماهنگ:) حسین
جلودار: ای حسینیان یا حسین حسین// (جمعیت به صورت هماهنگ:) حسین
سنج نواخته می‌شود
جلودار: سر جدا حسین/ شد کشته حسین// (جمعیت به صورت هماهنگ:) حسین
جلودار: ای حسین من/ نور عین من// (جمعیت به صورت هماهنگ:) حسین
سنج نواخته می‌شود
جلودار: کربلا حسین/ سرجدا حسین/ نینوا حسین
در پایان مراسم نیز نیایشی به صورت موزون توسط جلودار خوانده می‌شود:
بار الها به حق پیغمبر// آمین
به علی ساقی حوض کوثر// آمین
به حسن خورده‌ی زهر جفا// آمین
به حسین تشنه لب کرببلا// آمین
به علمدار که شد هر دو دستش چو جدا// آمین
ای خدا ، کن تو قبول این عزاداری ما// آمین
به محمد تو بخوان سوره و فاتحه را// آمین
آئین سنج‌زنی هم اکنون فقط در آران و بیدگل و محله‌هایی نظیر وشاد و میدان کوچک رایج است.
الهه دهقانی
