آئین سینه‌زنی در جنوب ایران؛ نمایشی از عزاداری بر لب گودال قتلگاه
گروه هنر: با وجود یکسان بودن آئین سینه‌زنی و حرکت دسته‌های عزاداری که به ویژه در ایام سوگواری محرم و صفر متداول است، اما آئین سینه‌زنی در جنوب ایران و به ویژه استان‌های خوزستان و بوشهر به شکل نمادین و نمایشی، تداعی‌گر عزاداری سینه‌زنان بر پیکر امام حسین(ع) درون گودال قتلگاه است.
چنین آئینی تقریباً در میان همه اقوام ایران در اقصی نقاط کشور مرسوم است و طی آن عزاداران کارناوال عزایی به راه می‌اندازند که در صدر این دسته‌جات علم و کتلی به نشانه برپا داشته شدن عزا به اهتزاز درآمده و عزاداران آن را همراهی می‌کنند.
با این وجود در خطه جنوبی ایران و به ویژه استان‌های خوزستان و بوشهر آئین سینه‌زنی در ایام سوگواری سالار شهیدان(ع) ساختاری منحصر به فرد و نمایشی دارد که هر بخش از آن روایتگر و تداعی‌گر مقطعی از این واقعه است.
ادوات موسیقی به کار رفته در آئین عزاداری مردم استان‌های جنوبی کشور اغلب کوبه‌ای است یعنی «سنج» و «دمام» که البته ساز بادی مخصوص این ناحیه یعنی «نی‌انبان» نیز آن را همراهی می‌کند. معمولاً سینه‌زنان آئین عزاداری در استان‌های خوزستان و بوشهر در حالی که دست چپ خود را بر کمر فرد کناری خود قرار داده‌اند به شکل دایره‌هایی متحدالمرکز حلقه‌هایی تشکیل می‌دهند.
در وسط این حلقه‌های تو در تو، شخص نوحه‌خوان که محلی‌ها به او «سرخوان» می‌گویند و با گفتن کلمه «واحد» نوحه‌خوانی خود را آغاز کرده و سینه‌زنان در حالی که با کوبیدن پای راست خود به زمین به جلو خم می‌شوند شروع به سینه‌زنی می‌کنند که در همین حین هر یک از حلقه‌ها معمولاً خلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت، شروع به چرخیدن می‌کند.
اما این آئین در روز عاشورا با معنا و مفهوم خاصی برگزار می‌شود، به این معنا که پیش از تشکیل حلقه‌های سینه‌زنی، سنج‌زنان و دمام‌زنان شروع به نواختن سازهای خود با ریتم و ضرباهنگ خاصی می‌کنند که صدای هر کدام از آنها به منزله یکی از عناصر صحنه نبرد است.
نواختن دمام صدایی همانند صدای سم اسبان را که در حال تاخت و تاز هستند به ذهن متبادر می‌سازد و صدای سنج‌های نواخته شده نیز حکم صدای چکاچک شمشیر را در صحنه نبرد دارد که بی‌وقفه و بی‌محابا ساعاتی این روند ادامه پیدا کرده تا به وقت اذانگاهی نزدیک شده و ناگهان صداها از تب و تاب افتاده و عزاداران به تبعیت از مراد و مقتدایشان در ظهر عاشورا به اقامه نماز جماعت ظهر و عصر مشغول می‌شوند.
پس از پایان اقامه نماز، حلقه‌های تو در توی سینه‌زنی با اعلام «سرخوان» توسط عزاداران تشکیل می‌شود و شرکت‌کنندگان در این آئین عزا طبق رسم و ساختار معروف شروع به مداحی و سینه‌زنی می‌کنند.
نکته حائز اهمیت در این آئین با توجه به اینکه برگزاری آن در روز عاشورا مقارن با لحظات شهادت امام حسین(ع) است، اینکه حلقه‌های تشکیل شده سینه‌زنان به دور یک دوار واحد به مثابه عزاداری و مویه آنها به دور گودال قتلگاهی است که وجود نازنین حضرت سیدالشهدا(ع) پس از واژگون شدن از اسب خود «ذوالجناح» به درون آن می‌افتند و روایت است که شمر بن ذی‌الجوشن برای جدا کردن سر مبارک آن حضرت از پیکرشان به داخل گودال خیز برمی‌دارد.
امیرسجاد دبیریان
