نسخ «نیریزی» چشم‌نوازتر از عثمان‌طه است

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) هفته پایانی برنامه آموزش تخصصی پنجمین دوره کارشناسان تصحیح قرآن کریم پیش از ظهر امروز، پنج‌شنبه 4 آذر در سازمان دارالقرآن‌الکریم سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد.

در نخستین کارگاه از هفته پایانی این برنامه آموزشی، سیدحسین صدرالحفاظ با مبحث تهیه و چاپ قرآن به ارائه پاره‌ای مباحث علمی پرداخت و گفت: تولید قرآن به دو روش تهیه قرآن به شیوه خطاطی و یا از طریق تایپ کامپیوتری و حروف‌چینی به انجام می‌رسد که البته خطاطی قرآن بیشتر در روزگار قدیم متداول بوده است.

این مدرس دانشگاه در ادامه گفت: در شیوه خطاطی قرآن، فرد خوشنویسی ابزار و ادوات گوناگونی را برای کتابت قرآن در اختیار داشته است که از قلم خوشنویسی تا کاغذ مناسب این موضوع را شامل می‌شود؛ در مورد قلم‌های خوشنویسی نیز ما دو نوع قلم نی و قلم فلزی داریم که قلم نی برای خود مزایا و معایبی دارد، اما قلم فلزی علی‌رغم داشتن معایبی بیشتر در زمینه خوشنویسی قرآنی کاربرد دارد.

وی ادامه داد: خطاطی قرآن با استفاده از قلم فلزی به دلیل آنکه این قلم‌ها دارای مخزن مرکب هستند لذا در طول خطاطی نگرانی در مورد به اتمام رسیدن اثر جوهر بر روی کاغذ وجود ندارد و خوشنویس حداقل با یکبار گذاشتن قلم بر روی کاغذ قادر خواهد بود یک واژه و یا یک کلمه را تا به آخر کتابت کند که این امر در مورد قلم نی با توجه به  کمی اثر جوهر روی کاغذ و اینکه کتاب مجبور است مرتب قلم را به جوهر دوات آغشته کند وجود ندارد.

صدرالحفاظ تصریح کرد: علاوه بر این قلم نی با توجه به یک نواخت نبودن قدرت اثر قلم بر روی کاغذ در زمانی که قرآن کتابت شده برای چاپ مهیا می‌شود، به دلیل پررنگی و کم‌رنگی اثر جوهر منظره زیبایی را در نسخه چاپی به دست نخواهد داد. با این حال مزیتی که در زمینه قلم نی وجود دارد آن است که با استفاده از این قلم می‌توانیم پیچش‌های برخی از حروف را به جهت اصطحکاکی که نوک قلم با کاغذ دارد به‌راحتی به انجام برسانیم در حالی‌که در مورد قلم فلزی این قابلیت وجود ندارد.

این کارشناس صنعت چاپ در ادامه افزود: از نکات دیگری که در زمینه کتابت قرآن به شیوه خطاطی و خوشنویسی قابل توجه است، نوع کاغذی است که به این منظور انتخاب می‌شود؛ در قدیم کار ساخت کاغذ نیز توسط خود خطاط به انجام می‌رسید و لذا خطاط خود به‌روشنی بر جنس کاغذ و بافت مؤثر آن برای خوشنویسی واقف بود اما در روزگار کنونی که کاغذها به شکل آماده در اختیار هنرمندان کاتب قرار می‌گیرند باید به این نکته توجه داشت که هر کاغذی مناسب خوشنویسی قرآن نیست و بهترین نوع کاغذ به این منظور که در فرایند چاپ نیز مشکلی پیش نخواهد آورد، گلاسه مات است.

وی  با اشاره به اینکه قلم به کار رفته در مورد خطاطی قرآن در ابعاد خیلی بزرگ خیزران است گفت: 6 نوع خط در کتابت قرآن مورد استفاده قرار گیرد که عبارتند از محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع اما آنچه که مسلم است اینکه متداول‌ترین خط در زمینه کتابت قرآن، خط نسخ است.

این مدرس و کارشناس خطاطی قرآنی تأکید کرد: در قدیم خطی که در کتابت قرن مورد استفاده قرار می‌گرفت، کوفی بود که در آن اعراب با استفاده از لکه‌های قرمز به کار می‌رفت و برای همزه نیز از لکه‌های زردرنگ در آن استفاده می‌کردند اما بعدها توسط فردی به نام «ابن‌مقله» از وزرای دربار عباسی، تنظیمات و ابداعاتی به وجود آمد که ثمره آن همان 6 خطی است که به آن اشاره شد.

صدرالحفاظ در ادامه گفت: خط محقق خطی است که همین اواخر قرآنی به این خط در موزه ملک به نام قرآن بایسنقری از آن رونمایی شد، ثلث بیشتر در نگارش کتیبه‌ها و تزئینات قرآنی کاربرد دارد اما نسخ بیشترین کاربرد را در کتابت قرآن به خود اختصاص داده است که از جمله مشهورترین آنها که به نسخ ایرانی نیز معروف است، مبدع آن احمد نیریزی است، البته ما نسخ ترکی نیز داریم و نسخ دیگر نیز موسوم به نسخ عربی است که در ابتدا کشیدگی زیادی داشت اما فردی به نام «عثمان طه» سال‌ها بعد حروف آن را مایل کرد و از کشیدگی حروف آن کاست؛ با این وجود معتقدم از نظر زیبایی و نگاه هنری نسخ ایرانی منسوب به نیریزی رتبه نخست را داراست.

وی درباره کاغذ استفاده‌شده برای کتابت قرآن گفت: کاغذ در تمام دنیا به دو شکل رولی و شیث در صنعت چاپ به مصرف می‌رسد؛ در قطع شیث ما با کاغذهایی در ابعاد 90 در 60 سانتیمتر و 70 در 100 سانتیمتر مواجه هستیم که براساس برش‌هایی که این کاغذها در کارگاه‌های چاپ می‌خورند، قطع‌هایی با نام‌های جیبی در ابعاد 11 در 15 سانتیمتر، پالتویی در ابعاد 11 در 22 سانتیمتر، رقعی در ابعاد 15 در 22 سانتیمتر، وزیری در ابعاد 22 در 23 سانتیمتر، رحلی کوچک در ابعاد 22 در 29 سانتیمتر و رحلی بزرگ در ابعاد 25 در 34 سانتیمتر خواهیم داشت. البته در ایران بیشتر قطع قرآن، قطع وزیری است و اگر در قطع خشتی نیز قرآن چاپ شود برای قرآن جزء 30 است که بیشتر جنبه آموزشی دارد و مورد مصرف محصلان است.

صدرالحفاظ ادامه داد: در قدیم بعد از نگارش قرآن توسط هنرمند خطاط، اگر قرار بود نسخه دیگری از آن نوشته شود یا توسط خود او مجدد بازنویسی می‌شد و یا یک فرد دیگری از روی آن رونویسی می‌کرد که به این کار استنساخ گفته می‌شود و فرد مستنسخ از نظر رتبه هنری درجه پایین‌تری از خطاط اصلی داشت.

وی با اشاره به اینکه نخستین حروف‌چینی قرآن سال 1694 میلادی در هامبورگ اتفاق افتاده است، افزود: با اختراع صنعت چاپ تکثیر از نسخه اصلی  قرآن دیگر از شکل استنساخ خارج شد و حروف‌چینی براساس اصول واحد چاپی یعنی با استفاده از تکه‌های سربی که حروف روی قیدی فلزی کنار هم قرار می‌گرفت، ردیف شدند و باید به این نکته اشاره کنم در میان کشورهای اسلامی ابتدا ایران مبادرت به چاپ قرآن کرد.

این مدرس دانشگاه اظهار داشت: شاید این تصور وجود داشته باشد که نخستین کسی که برای نخستین‌بار قرآن را در صفحات به این نظم و ترتیب رساند که هر صفحه به یک آیه ختم شود و صفحه بعد با شروع یک آیه جدید باشد توسط عثمان‌طه بوده باشد در حالی‌که این کار سال‌ها قبل از عثمان طه در مصر و در مؤسسه‌ای در دوران «ملک فؤاد» به نام چاپخانه امیری اتفاق افتاد که به «قرآن امیری» نیز مشهور شد و باید بگویم که عثمان طه اتفاقاً از این قرآن استنساخ کرده است.

صدرالحفاظ با اشاره به فرایند چاپ در قرآن و تحولی که در زمینه ماشین‌های چاپی طی دهه‌های اخیر اتفاق افتاده است گفت: فرم‌بندی و تازنی از جمله مسائلی است که باید در کتابت قرآن و در مراحل چاپی آن مورد دقت قرار داد تا از ایرادات احتمالی در این زمینه کاسته شود.

این مدرس دانشگاه همچنین در مورد فناوری دستگاه‌های چاپ به‌ویژه چاپ افست مورد استفاده در اغلب چاپ‌های قرآنی نیز اشاراتی داشت و گفت: پیشرفت فناوری چاپ بسیاری از مخاطرات موجود در این صنعت را که در فرایند لیتوگرافی و تهیه فیلم و زینک وجود داشت را از بین برد.

وی در پایان گفت: مراحل بعد از چاپ قرآن که باید در آن چه به شکل خطاطی و چه حروف‌چینی کامپیوتری دقت شود که  ابعاد انتخاب شده براساس موارد فنی مورد نظر در روال صنعت چاپ باشد، صحافی است. باید اذعان کنم در زمینه صحافی سنتی و اصطلاحاً شیرازه و دوخت کاغذها به هم و جلدسازی ایران سرآمد بوده و است.

امیرسجاد دبیریان