گذری بر قرآن نفیس از کاتب نام‌آور سده دهم

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، گنجینه قرآن و نفایس موزه آستان قدس رضوی یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های قرآنی جهان است. اولین موزه قرآن جهان با ماهیت دینی و هنری در 22 بهمن سال 1364 توسط آستان قدس رضوی گشایش یافت، در حال حاضر این موزه سه گنجینه دارد و مجموعه‏ای از قرآن‏های خطی با قدمت تاریخی از قرن 3 تا قرن 13 قمری، همچنین مجموعه‏ای از مرقعات از دوره صفوی تا عصر حاضر، مجموعه‏ای از جلد‏های لاکی و روغنی و نقاشی‏های گل و مرغ و تذهیب و خوشنویسی هنرمندان معاصردر آن به نمایش در آمده است. 

یکی از این قرآن‌ها که در موزه قرآن آستان قدس رضوی قرار دارد، قرآن خطی شماره 106 است. این قرآن، یکی از قرآن‌های نفیس و منحصر به فرد قرن دهم هجری است که به خط ریحان خوش، توسط عبدالقادر حسینی شیرازی کتابت و توسط ابراهیم قطب‌شاه، از سلاطین قطب‌شاهی وقف آستان مقدس رضوی شده است. اهمیت این قرآن از نظر کتابت و کتاب‌آرایی، کاتب، واقف، نقش و رنگ متنوع و آرایه‌های تزیینی دقیق، ظریف و پرکار آن است که باعث شده تا این اثر مورد توجه قرار گیرد.

در پی فروپاشی حكومت تیموریان و برآمدن حكومت صفویه نگرشی نو در صفحه‌آرایی نسخ خطی شكل می‌گیرد كه تحت حمایت و توجه حاكمان شیعی صفوی با تغییرات قابل توجهی از جهت فرم و رنگ همراه می‌شود. كارگاه‌های هنری شیراز عصر تیموری با پشتوانه دو مكتب جلایری بغداد و تركمانان تبریز، نُسخ بی‌نظیری را به وجود آورده بودند كه نهایت مطلوب آن در مكتب هرات متجلی می‌شود. نسخه‌هایی در نهایت دقت و ظرافت و نظمی خاص كه با رویكرد محافظه‌كارانه آن دوره، محدودیت‌های رنگی و طراحی خاصی را بر ایده‌های هنرمندان نقاش تیموری حاكم كرده بود.

همچنین با توجه به اهمیت ویژه خوشنویسی به‌ویژه در بخش نگارشی قرآن، تزئینات و آرایه‌های تذهیبی را در حداقل ممكن و با فاصله از متن قرار داده بود. آخرین تغییرات قرآن‌نگاری، قرآن‌های موسوم به سه سطری است كه تركیبی از خطوط جلی محقق، ریحان و ثلث در كنار نَسخ مشقی در متن بوده است، شمسه شروع و در صفحه افتتاحیه و صفحه ترقیم  با كتیبه‌های لاجوردی، شكل نهایی آرایه‌های قرآنی بود كه تنوع رنگی آن محدود به لاجورد و طلایی است.

کارکرد کتابت خطوط محقق و ریحان

در حد فاصل اواخر قرن دهم و ابتدای قرن یازدهم هجری(1050 – 950 هـ) در خطه شیراز در ادامه تاثیرپذیری از دو مكتب ذكر شده نُسخ خطی به وجود می‌آید كه توجه به تزئینات و آرایه‌ها مقدم بر خوشنویسی می‌شود. خطوط محقق و ریحان دوباره كاركرد کتابت می‌یابند و معمولاً در 11 یا 13 سطر نوشته می‌شوند كه با توجه به فرم و شكل این گونه خطوط جنبه‌های لازم تزئینی را دارا بودند و با توجه به ریتم بلند و عمودی این گونه خطوط فرم دلپذیری را در تقسیم‌بندی‌های هر صفحه به وجود می‌‌آورند‌، كادر ساده عمودی متن قرآن تبدیل به مستطیل‌های افقی می‌شود كه با جداول رنگی و تحریرهای مشكی متعدد از هم جدا می‌شود و با افزودن طلااندازی، دندان‌موشی و نقوش گیاهی تزئین می‌شود. 

نگارش هر سطر با رنگ‌های لاجوردی، مشكی، طلایی،  تغییرات رنگی مورد نظر هنرمند آن دوره را شكل می‌دهد و در توسعه این ایده‌ها به جای طلااندازی، همچنین رنگ‌های لاجورد، كبالت،‌ سرنج و شنجرف برای زمینه‌های متن هر سطر مرسوم می‌شود. اضافه شدن صفحات دعای آغاز، فهرست سور و فالنامه فارسی در انتهای نسخه‌ها و به كارگیری خط نستعلیق شكل‌دهنده مشخص و كامل روحیه ایرانی است.

استفاده از این فرم‌های تذهیبی در تمام سطح صفحه چه متن و چه حاشیه از دیگر مشخصه‌های این نُسخ است. در نسخه مصحف شماره 106 شصت و هشت صفحه تمام تذهیب وجود دارد و باقی صفحات نیز با استفاده از نقوش تشعیری با تكنیک‌های رنگ، عكس، زرافشان و قلم‌گیری طلایی كار شده است.

این شیوه قرآن‌نگاری و تزئین آن همراه با نام روزبهان شیرازی خوشنویس و مذهّب است(كه پس از نصر سلطانی، تذهیب كار نام‌آور دوره تیموری در شیراز) از سرآمدان این حوزه بوده است، به طور حتم خوشنویسان این گونه مصاحف خود نیز آشنایی كامل با آرایه‌ها و تزئینات نسخ قرآنی داشته‌اند كه توانسته‌اند هماهنگی لازم رنگی را در صفحات به وجود آورند.

عبدالقادر حسینی شیرازی از كاتبان نام‌آور این شیوه است كه نزدیک به 10 نسخه كامل از وی باقی مانده است و علاوه بر چهار نسخه موجود در گنجینه آستان قدس رضوی، 4 نسخه نیز در موزه توپكاپی استانبول و دیگر مجموعه‌های دنیا از وی موجود است.

این کاتب، علاوه بر اقلام سته(ثلث، نسخ، محقق، ریحانی، توقیع و رقاع) به خط نستعلیق نیز مسلط بوده و آثاری با این خط از وی باقیمانده است. شیوه كار وی ابتدا كاملاً نزدیک به شیوه تیموری است و رنگ لاجوردی با مختصری طلایی رنگ‌های غالب وی بوده است. اما با بررسی یكی از نسخه‌های توپكاپی مشخص می‌شود كه در فاصله سال‌های (985- 970 هـ.ق ) تاج‌الدین حیدر برای تذهیب و تزئین نسخه‌ها با وی همكاری داشته است. با توجه به شیوه تاج‌الدین حیدر می‌توان حدس زد كه در دو نسخه آستان قدس رضوی نیز همكاری داشته است. 

نسخه موسوم به 106 گنجینه آستان قدس رضوی كه ابعاد آن 37× 55 سانتی‌متر است، در 678 صفحه بر روی كاغذ خانبالغ حنایی رنگ ضخیم كار شده و در سال 970 هـ.ق توسط ابراهیم قطب‌شاه از پادشاهان دکن، وقف آستانه حضرت شده است. 

این نسخه کامل بوده و با سوره فاتحةالکتاب آغاز و با سوره مبارکه ناس ختم می‌شود. خط آن نیز ریحان جلی است که با درجه عالی کتابت شده است، دانگ قلم متن از یک و نیم تا دو میلی‌متر، متن قرآن 12 سطری، نوع صفحه‌پردازی آن دفتری، طول نوشته 33 و عرض آن 5/19 سانتی‌متر است. 

تزئینات و آرایه‌ها:

صفحه اول و دوم این قرآن، تمام تذهیب و هر صفحه دارای سه جدول با یک شمسه مدور است. حاشیه‌ها مذهب و منقوش به نقوش اسلیمی و ختایی با حاشیه‌سازی نیم‌ترنجی بوده، متن نیز یک ترنج کوکبی است که در دایره میانی آن، آیه «قل لئن اجتمعت» به سفیدآب بر زمینه زر نوشته شده است.

در صفحات سه و چهار، سوره حمد در دو صفحه در داخل ترنج متصل به دو سر ترنج متداخل، بر زمینه لاجورد، به خط ثلث و با صفیدآب کتابت شده است. هر دو صفحه دارای حاشیه نسبتاً پهن مذهب منقوش به نقوش اسلیمی بوده که شرفه پرکاری فاصله تذهیب تا لبه صفحه را پر کرده است. بین شرفه‌ها نقوش ختایی حل‌کاری شده با رنگ طلایی، فضایی کاملاً یکدست را به وجود آورده است. این شیوه شرفه از اواسط دوره تیموری در مکتب هرات در نسخ ادبی و تاریخی مرسوم شد و بیشتر در بالای کتبه‌های افتتاح قرار می‌گرفت، اما در این نسخه حاشیه کاملاً پر شده است. 

شروع سوره بقره همراه با کتیبه‌ای مفصل است که تمام صفحه با نقوش تذهیبی پر شده و حاشیه ختایی بر زمینه طلایی جلوه‌ای ویژه به این صفحه بخشیده است. متن سوره درون قاب‌های مستطیل، لاجوردی و طلایی محرر نوشته شده است. نقش انواع اسلیمی به خصوص اسلیمی ماری در میان قاب‌بندی‌های هندسی در هم تنیده در تاج كتیبه مفصلاً كار شده و انواع مختلف جداول، نقوش مختلف، قاب‌ها و بخش‌های متن و حاشیه را از هم جدا کرده است.

در شروع هر جزء دو صفحه مفصل و مذهب كار شده كه در بعضی از آنها متن قرآن بر روی زمینه طلا با سفیدآب نگارش شده و بر روی لاجورد متن با رنگ طلایی نوشته شده است و نظیر صفحات ذكر شده حاشیه نسبتاً پهنی با شرفه مفصل از تزئینات هر صفحه است. همچنین طرح هر دوصفحه متفاوت از دیگر صفحات است و در مواردی از زمینه كبالت روشن نیز استفاده شده است.

در صفحات میانی متن قرآن با خط ثلث و به رنگ لاجورد و طلایی بر متن سفید كاغذ نوشته شده و حاشیه تشعیری با نقوش اسلیمی ماری و گل‌های ختایی رنگی، جلوه‌ای خاص به هر صفحه بخشیده و در هر كدام طرحی متفاوت نقش شده است.

نظیر صفحات آغازین قرآن، دعای ختم قرآن و فالنامه نیز تزئین شده است كه خط نستعلیق آن نیز با سفید بر روی متن طلایی جلوه‌ای ویژه دارد و باید به طور حتم توسط خود عبدالقادر نوشته شده باشد. تمامی نقوش و نوشته‌ها در سراسر قرآن با مركب مشكی تحریر شده است که این تكنیک نیاز به زمان زیادی برای اجرا دارد و برای اجرای دقیق باید با نظارت دقیق خوشنویس انجام شود تا فرم خوشنویسی دچار تغییر و دفرمه نشود. بنا به ترقیمه اجرای نقوش یكی از نسخه‌های عبدالقادر نزدیک به 15 سال زمان برده است.

جلد قرآن

جلد قرآن، مطابق با طراحی‌های مكتب هرات بوده و بسیار نفیس و ارزشمند و به صورت دورو با تکنیک سوخت معرق، سرطبله‌دار زرین با چرم ساغری است که همزمان با خود قرآن، در قرن 10 هجری قمری ساخته شده است. درون جلد دارای تزئینات سوخت تحریری و هر لت شامل متن و دو حاشیه است. متن در مرکز شامل یک ترنج و چهار ابرو بر زمینه لاجورد است و اطراف ترنج، نقوش اسلیمی ضربی زراندود شده قرار دارد. حاشیه اول دارای 8 کتیبه و 4 سرگوشه است که آیةالکرسی به خط ثلث درآن نوشته شده و حاشیه دوم شامل 26 کتیبه کوچک با یک دایره در بین کتیبه‌ها است.

یادداشت و سجع مهر

این قرآن در سال‌های متفاوت عرض دید دارد؛ برای مثال تاریخ‌های 1104، 1196، 1269، 1270، 1272، 1286، 1291 و 1311 هجری قمری را می‌توان بر روی برخی از صفحات آن مشاهده کرد. پشت صفحه یک این مصحف، 9 یادداشت تفأل و دو صفحه یادداشت وقف با تاریخ «غره ربیع الاول سال 970 هجری» و با واقف همایون اعظم ابراهیم قطب‌شاه مشاهده می‌شود. اثر هر بر صفحات مختلف وجود دارد؛ پشت صفحه یک، اثر دوازده مهر دیده می‌شود که دو مورد آن مربوط به تاریخ 1072 هجری قمری است. در پایان قرآن دو مهر در صفحه سوره اخلاص و سه مهر در صفحه پایانی، یکی با تاریخ 1032 هجری قمری مشاهده می‌شود. سجع برخی از مهرها شامل سیدسعید انصاری، عبدالراجی فضل‌الله، عبدالحی الرضوی، مؤید‌ الدوله، متولی باشی، العبد محمد الرحیم و ... هستند.

میر عبدالقادر حسینی شیرازی که بود؟

میر عبدالقادر حسینی شیرازی از خوشنویسان پُرکار و معروف نیمه قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری است که به هندوستان مهاجرت کرده و در «گلکنده دکن» پایتخت سلاطین قطب شاهی رحل اقامت افکنده و قرآن‌های زیادی نوشته است و به خط ریحان ممتاز است. این نویسنده توانا در سایر خطوط نیز دست داشته است.

پی‌نوشت: برگرفته از فصلنامه آستان هنر شماره 8