تئاتر بدون حضور تماشاگر اصلاً معنا ندارد

به گزارش ایکنا، چهاردهمین نشست از سلسله نشست‌های علمی‌ ـ‌ پژوهشی «قرار هفت» با موضوع «مفهوم و انواع مشارکت در تئاتر کودک و نوجوان»، عصر امروز، ۲۶ مهرماه در محل «کارستان بهارستان» برگزار شد.

در این جلسه حسین فدایی‌ حسین، نمایش‌نامه‌نویس و کارگردان تئاتر، علی ظفر قهرمانی، پژوهشگر تئاتر شورایی و منوچهر اکبرلو، نویسنده و پژوهشگر حضور داشتند.

در آغاز برنامه، حسین فدایی حسین با بیان اینکه تئاتر همیشه و در هر شکلی به نوعی مشارکتی است، گفت: ما در تئاتر غیر مشارکتی نداریم، همه تئاترها مشارکتی هستند.

وی با اشاره به اینکه تماشاگر به عنوان یکی از عوامل اصلی شکل‌گیری تئاتر باید در آن دخالت داشته باشد، افزود: تئاتر بدون حضور تماشاگر اصلاً معنا ندارد و تنها زمانی که مخاطب در اجرا حضور دارد، می‌توان گفت که تئاتر شکل می‌گیرد. طبق تعریفی که از تئاتر وجود دارد، تماشاگر جزئی جدایی‌ناپذیر از فرایند اجرایی تئاتر است. ما به حضور تماشاگر به عنوان یک مشارکت نگاه می‌کنیم. تئاتر بدون حضور حتی یک نفر تماشاگر نمی‌تواند وجود داشته باشد. در این مفهوم، حضور تماشاگر نه فقط به‌عنوان بیننده، بلکه به‌عنوان یک شریک فعال در اجرای نمایش تلقی می‌شود.

این نمایشنامه‌نویس ادامه داد: تئاتر، برخلاف سایر هنرها که در خلوت هنرمند شکل می‌گیرند، به حضور فعال تماشاگر نیاز دارد. در هنرهای دیگر، هنرمند اثر خود را در تنهایی خلق کرده و سپس آن را برای تماشا به معرض عموم می‌گذارد، اما تئاتر به‌طور خاص با حضور تماشاگر است که شکل می‌گیرد و به اجرا در می‌آید.

این کارگردان و مدرس تئاتر در توضیح مفهوم مشارکت در تئاتر، اظهار کرد: مشارکت در تئاتر به معنای دخالت تماشاگر در روند اجرا است. این مداخله می‌تواند از سطحی‌ترین شکل‌ها مانند توجه به نمایش و واکنش‌های ساده آغاز شود، تا جایی که تماشاگر می‌تواند به‌طور فعال در روند نمایش و حتی در نوع اجرا تغییر ایجاد کند. در تئاتر مشارکتی، تماشاگر به جای اینکه فقط بیننده یا شنونده باشد، به‌طور مستقیم در فرآیند اجرا دخالت می‌کند. این مسئله مرز بین بازیگر و تماشاگر را از بین می‌برد و هر دو طرف به یکدیگر واکنش نشان می‌دهند. در این نوع تئاتر، هر لحظه ممکن است تماشاگر نقشی فعال ایفا کند.

فدایی همچنین به تفاوت‌های عمده‌ای که تئاتر مشارکتی با تئاتر غیرمشارکتی دارد اشاره کرد و گفت: در تئاتر غیر مشارکتی، تماشاگر تنها به‌عنوان بیننده‌ای منفعل حضور دارد. اما در تئاتر مشارکتی، این مرز شکسته می‌شود. تماشاگر ممکن است در موقعیتی قرار بگیرد که بازیگران حتی از واکنش‌های وی بهره‌برداری کنند و به‌این‌ترتیب، تئاتر در آن لحظه به‌طور زنده و پویا تغییر می‌کند.

وی در انتهای سخنانش به اهمیت تأثیرات این نوع مشارکت در تئاتر اشاره و اظهار کرد: در تئاتر مشارکتی، اثر می‌تواند به‌طور قابل توجهی با اثر از پیش تعیین‌شده که هیچ دخالتی از سوی مخاطب در آن صورت نگرفته، متفاوت باشد. این تفاوت در کیفیت و عمق اثر باعث می‌شود که تئاتر مشارکتی تجربه‌ای منحصر به فرد و دگرگون‌کننده برای تماشاگران ایجاد کند.

در بخش دیگری از جلسه، علی ظفر‌ قهرمانی تصریح کرد: تئاتر مشارکتی برخلاف تئاتر سنتی که در آن تماشاگران صرفاً به عنوان ناظر حضور دارند، از تماشاگران می‌خواهد تا بخشی از فرآیند خلاقیت باشند. این نوع تئاتر به دنبال عاملیت بخشیدن به تماشاگران است تا آنان نه فقط به عنوان مخاطب، بلکه به عنوان مشارکت‌کنندگان واقعی در ساخت و اجرای نمایش وارد میدان شوند.

وی ادامه داد: در تئاتر مشارکتی، هر فردی که در خلق اثر دخیل است، نه تنها مسئولیتی در قبال آن دارد، بلکه در روند تولید و بازنگری نمایش نیز مشارکت می‌کند. این نوع از مشارکت به افراد این امکان را می‌دهد که نه تنها مشاهده‌گر باشند، بلکه خود را در فرآیند خلاقیت سهیم بدانند.

این پژوهشگر تئاتر اضافه کرد: این نوع تئاتر بر اساس فلسفه‌ای شکل می‌گیرد که رشد فردی و جمعی در کنار هم اتفاق می‌افتد. به عبارت دیگر، رشد و پیشرفت شخصی تنها زمانی ممکن است که همه افراد در کنار یکدیگر رشد و توسعه‌ جمعی را تجربه کنند. تئاتر مشارکتی به معنای واقعی کلمه از لحظه ایده‌پردازی تا اجرای نمایش، فرصتی برای تماشاگران فراهم می‌کند تا در فرآیند خلق اثر دخیل شوند. 

وی ادامه داد: در تئاتر مشارکتی، هیچ چیزی ثابت نیست. حتی بعد از اجرای نمایش، می‌توان به بازنگری و اصلاحات پرداخت. در این فضا، هر فرد می‌تواند ایده‌های جدیدی پیشنهاد دهد و آنچه را که به عنوان یک نمایش می‌بینید، ممکن است همواره در حال تغییر و تکامل باشد.

ظفر قهرمانی در ادامه به تأثیرات مثبت تئاتر مشارکتی بر روحیه همبستگی و اعتماد اجتماعی اشاره کرد: یکی از مهم‌ترین دستاوردهای تئاتر مشارکتی، ایجاد فضاهای امن جمعی است که در آن افراد با آزادی خلاقیت می‌توانند به تبادل ایده‌ها بپردازند. این امر باعث ایجاد وفاق و همبستگی میان افراد می‌شود و از طریق این کثرت خلاقیت، جامعه‌ای متعادل‌تر و همبسته‌تر شکل می‌گیرد.

وی تأکید کرد: در تئاتر مشارکتی، هدف از خلق نمایش تنها نمایش دادن یک داستان نیست، بلکه تقویت همکاری و تبادل ایده‌ها در سطح عمومی است. در تئاتر مشارکتی، خلاقیت تنها متعلق به تیم اجرایی نیست، بلکه تمام افراد حاضر در فرایند تولید اثر در آن سهیم‌ هستند. این نوع نمایش‌ها به نوعی مسائل اجتماعی را به یک گفت‌وگوی عمومی تبدیل می‌کنند.

این کارشناس همچنین اشاره کرد: تئاتر مشارکتی می‌تواند به عنوان ابزاری برای بررسی مسائل اجتماعی خاص به کار رود. در پروژه‌هایی که در مدارس مختلف برگزار کردیم، بچه‌ها با استقبال از این مدل، خود را در فرآیند ساخت و اجرای نمایش‌ها مشارکت می‌دادند و این امر به رشد خلاقیت و همبستگی میان آن‌ها کمک می‌کرد.

وی در پایان اعلام کرد: هدف از تئاتر مشارکتی این است که همه افراد در کنار هم در فرآیند خلاقیت و ساخت نمایش شریک شوند و از این طریق، تجربه‌ای عمیق و مؤثر از هنر نمایشی کسب کنند.