نبود حلقه واسط در فرآوری و به‌روزرسانی معارف قرآن
گروه معارف: با توجه به تفکیک‌ناپذیری بُعد نظری و عملی تعالیم قرآن کریم، نسبت میان پژوهش‌های قرآنی و نیازهای جامعه امروز و بهره‌گیری از ظرفیت‌های قرآن برای تشکیل یک جامعه الگو مسئله‌ای است که امروز بیش از گذشته نیازمند توجه جدی محققان و متخصصان علوم قرآنی است.
تلاوت آیات و تدبر در آنها که همواره از سوی خداوند، پیامبراکرم(ص) و ائمه(ع) تأکید شده است، وسیله‌ای برای راه یافتن به این عرصه‌ها در فکر و عمل و رسیدن به نقطه‌ای است که اسوه ما حضرت محمد(ص) به آن دست یافته بود:«کان خُلقه القرآن»(قرآن شیوه رفتارش بود).
قرار است قرآن به فکر و عمل و احساس ما راه یابد؛ خُلق ما شود و اصیل‌ترین ابعاد وجودی‌مان را به ما نشان دهد تا اصالت خود را در جهانی که عرصه بلا و آزمون و بخش نخست حیات ما است، گم نکنیم.
امروز یکی از مطالبات مردم و به ویژه جوانان علاقه مند به قرآن کریم، فهم پیام قرآن است. فهم قرآن کریم نیازمند مقدماتی است که طبیعتا حصول آنها از همه مردم انتظار نمی رود. آشنایی با زبان و ادبیات عربی، اطلاعات کافی در مورد نزول قرآن و اسباب نزول آیات، آشنایی با علوم قرآن، علوم بلاغی و... از این جمله است.
از این رو است که مؤمنان نیازمند آن هستند تا معارف قرآن کریم را از زبان کسانی که این شرایط را دارا هستند بشنوند؛ آن هم به گونه‌ای که مبرا از اصطلاحات علمی و سنگین و نزدیک به زبان و فهم آنها باشد. یک اندیشمند در گام اول با کسب علوم لازم نسبت به شناخت قرآن، تفسیر آن و معارف همگانی و جاودانهاش در حوزه‌های اعتقادی، احکام، اخلاق و سایر حوزه‌های اجتماعی و تربیتی اقدام می‌کند و آن‌گاه در گام بعدی معارفی که از آیات قرآن کریم درمی‌یابد را به تناسب دوره زمانی کنونی به زبانی گیرا و در قالب‌های جذاب و تأثیرگذار به مردم انتقال می‌دهد.
در این راه نمی‌توان نقش علما، استادان و پژوهشگران تفسیر و علوم قرآن را در فرآوری، به روز رسانی و انتقال این درس‌ها و معارف به جامعه نادیده گرفت.
متن زیر گفت‌وگوی خبرگزاری ایکنا با دو تن از استادان و محققان علوم قرآن در رابطه با نسبت میان پژوهش‌های قرآنی و نیازهای جامعه امروز و بهره گیری از ظرفیت‌های قرآن برای تشکیل یک جامعه الگو است.
قاسم بستانی، دانشیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شهید چمران اهواز در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان، پیرامون کاربردی کردن پژوهش‌ها و مطالعات قرآنی گفت: عموماً تمام تحقیقات قرآنی مستقیم یا غیرمستقیم برای عموم مسلمانان و مردم است. هر چند بحث‌ها در این حوزه تخصصی و علمی می‌شود ولی نهایتاً بازخورد اجتماعی داشته و اثر آن به جامعه باز می‌گردد؛ از قبیل اینکه عقایدی را اصلاح می‌کند، خرافات را از بین می‌برد و راه‌حل‌های علمی و فکری برای مردم ایجاد می‌کند.
وی گفت: انتقال این مطالعات وظیفه محققان نیست و نیازمند تشویق مردم به مراجعه به منابع و سایت‌هایی است که کارهای تحقیقاتی می‌کنند یا استفاده آموزش و پرورش از این دستاوردها و پیاده کردن آنها در آموزش‌های دانشگاهی است.
ممکن است موضوعات محقق نیاز مستقیم مردم نباشد اما اثر آن به جامعه باز می گردد
بستانی ادامه داد: پژوهشگر موضوعاتی دارد که پیرامون آنها به مطالعه و تحقیق می‌پردازد. ممکن است این موضوعات نیاز مستقیم مردم نباشد اما در حوزه فهم قرآن و حدیث نیازهایی مطرح می‌شود و محقق با تحقیقاتی که انجام می‌دهد یا ابهامی را برطرف می‌سازد یا موضوعی تبیین کرده و توضیح می‌دهد. اینها مستقیماً برای استفاده عموم نیست.
این مدرس
دانشگاه افزود: به طور مثال در نقد مبانی تفسیری هر قدر هم که نقد کنیم این مباحث
برای مردم استفاده‌ای ندارد؛ اما وقتی مبانی قابل قبول تفسیر را استخراج کنیم و بر
اساس آنها قرآن را تفسیر کنیم، آن تفسیر به درد مردم می‌خورد.
وی اظهار کرد: برای ترغیب مردم به استفاده از این نتایج نیاز است که از طریق روش‌های فرهنگی، هنری، سخنرانی و ... اقدام شود و اینها در اختیار پژوهشگر نیست؛ چرا که پژوهشگر در سطح تخصصی کار می‌کند. یک پژوهشگر قرآنی نیازسنجی می‌کند و موضوع مورد مطالعه او گاهی کاملاً آکادمیک و نظری صرف است و گاهی کاربردی است.
به گفته عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز الزاماً این طور نیست که تمام نیازهایی که برطرف شود حتماً نیازهای کاربردی و مشکلات اجتماعی مردم است. گاهی مسائل آکادمیک علمی است که باید به آنها پرداخت. پژوهشگران در حال تولید علم و تبیین آن هستند و مطالعات آنها در مجلات تخصصی به چاپ می‌رسند.
نیاز مخاطبان در یک سطح نیست
بستانی تصریح کرد: همه نیازهای مردم متوجه کارهای ما نیست. مردم منتظر آثار پژوهشگران در حوزه قرآن نیستند. شاید نیاز یک فرد عادی به فهم قرآن و دین با یک رساله عملیه مختصر و کتاب جهان‌بینی شهید مطهری تأمین شود. لذا نیاز مخاطبان در یک سطح نیست.
اقشار مختلف مردم به صورت غیرمستقیم با قرآن ارتباط برقرار می‌کنند
این مدرس دانشگاه گفت: روش مراجعه مردم برای حل مشکل خودشان قرائت و ترجمه و مؤانست با قرآن است. استفاده مردم از قرآن به طور غیرمستقیم انجام می‌شود و از طریق وعاظ، کتاب‌ها و منبری‌ها به آنچه که دنبال آن هستند می‌رسند. به عبارتی اقشار مختلف مردم به صورت غیرمستقیم با قرآن ارتباط برقرار می‌کنند.
ارتباط و دریافت غیرمستقیم معارف قرآن برای مردم یکی از نکات مهمی است که در فرهنگ سازی و ترویج قرآن باید به آن توجه ویژه داشت. این موضوع، تربیت گروهی از متخصصان قرآنی را به عنوان حلقه واسطه میان اندیشمندان و محققان قرآن و جامعه ضروری می‌سازد.
ابعاد کاربردی تعالیم اسلامی از ابعاد نظری آن تفکیک‌ناپذیر است
علی صافی، مدرس دانشکده اصول‌الدین دزفول نیز درباره اینکه پژوهش‌های قرآنی چقدر توانسته‌اند ناظر به نیازهای جامعه امروز باشند، گفت: مجموعه تعالیم اسلامی یک مجموعه به هم پیوسته است و ابعاد کاربردی آن از ابعاد نظری آن تفکیک‌ناپذیر است.
وی اظهار کرد: با انقلاب صنعتی در اروپا و افکار برآمده از این انقلاب، ترکش‌هایی از آن به ما نیز رسید، در این نگاه عادت بر این است که بین عمل و نظر تفیک قائل شوند؛ برخلاف اسلام که در آن حکمت نظری و عملی لازم و ملزوم هم هستند. از این رو حکمای ما حکمت را به دو بخش عملی و نظری تقسیم کردند؛ یعنی آنچه در عمل اتفاق می‌افتد مبتنی بر نقشه نظری این بخش از حکمت است.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: به طور مثال ابن سینا و خواجه نصیر با اعتقاد به ارتباط میان این دو ساحت بود که پذیرفتند به مقام وزارت حاکمان وارد شوند؛ اما از آنجا که حکومت‌های معاصر آنان در اختیار فرمانروایان حکیم قرار نداشت، نتوانستند در عرصه نظر و مخصوصاً عمل اهداف ارزشمندی را که داشتند محقق کنند.
انقلاب اسلامی و پیوند حکمت نظری و عملی
صافی در ادامه گفت: اتفاقی که با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام(ره) رخ داد این بود که امام یک جامعیتی داشت و وقتی انقلاب اسلامی را معرفی کرد توانست پس از قرن‌ها جدایی عینی دو عرصه حکمت نظری و عملی از یکدیگر، حکومتی را تشکیل دهد که آرام آرام به تحقق کامل فکر و عمل بیانجامد. این فرصت خوبی را در اختیار محققان قرار می‌دهد که بتوانند با این به هم پیوستگی حکمت نظری و عملی که در قرآن به صورت دقیق مورد بررسی قرار گرفته، از همه ظرفیت‌ها برای تبیین و تشکیل یک جامعه مطلوب چه از بُعد نظر و چه بُعد عمل تلاش کنند.
آسیبی که پژوهش‌های قرآنی دارند
وی تصریح کرد: آسیبی که پژوهش‌های قرآنی دارند و باید با تلاش بزرگان و اهالی معارف قرآن برطرف شود این است که به جای بزرگ کردن بُعد نظری ـ که به جای خود لازم است ـ باید پژوهش‌های قرآنی به این سمت پیش برود که مؤلفه‌های یک جامعه مطلوب و مؤلفه‌های صراط مستقیمی که جامعه و فرد در آن سلوک داشته باشند و راه‌های عبور از دشواری‌هایی که طبیعت رسیدن به کمال است را به مردم نشان دهند.
صافی ادامه داد: این مؤلفه‌ها باید به صورت یک منظومه درهم تنیده و راهکارهای عملی و علمی در جامعه تبیین شود؛ چه در قالب پژوهش‌های قرآنی و چه این پژوهش‌ها تبدیل به پدیده‌های هنری شوند.
مدرس دانشکده اصول‌الدین دزفول اظهار کرد: اسلام و قرآن کریم تأکید دارد: «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ 27 لِمَنْ شَاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ ﴿۲۸﴾ اين [سخن] بجز پندى براى عالميان نيست. براى هر يك از شما كه خواهد به راه راست رود»(تکویر؛ 27-28). کسانی که می خواهند در این صراط مستقیم سلوک داشته باشد با تحقیقات خود متوجه شوند که سلوک در صراط مستقیم چیست؟ خروج از آن چه نمودهای عینی دارد و انحراف از آن؛ تندروی و یا کندروی در آن چه آسیب‌هایی را به دنبال دارد؟
وی با بیان اینکه قرآن
کریم ظرفیت عظیمی برای تمدن‌سازی دارد، گفت: با مراجعه به قرآن می‌بینیم پیامبر
گرامی اسلام(ص) وقتی خواست امت اسلامی را تشکیل دهد حداقل سه کار را در دستور خود
قرار داد که در عمل جامعه خود را نشان دادند؛ یکی آزادی از بت‌پرستی بود که شامل
دو بُعد نظری و عملی بود. دوم آزادی از بند شهوات است که باز دو بُعد داشت؛ براین
اساس انسانی که از بند شهوات نجات پیدا می‌کند نوع رفتار او متفاوت خواهد شد و نوع
سلوک، تعامل، اقتصاد، فرهنگ و ازدواجش با جامعه‌ای که در بند شهوت است، متفاوت می‌شود.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: سومین کار آزادی از جهل است. ما یک شخصیت قرآنی معاصر داریم به نام علامه سید علی کمالی دزفولی که در یکی از کتاب‌هایشان می‌نویسد: «روزی که بشر از حکومت شمشیر ناامید شود به حکومت کتاب پناه خواهد برد، هر چند هزاران سال با آن روز فاصله باشد و مصالح ساختن کاخ انسانیت باید از قرآن گرفته شود».
استخراج گام‌های تحول فرد و جامعه از دل آیات و سوره‌ها
صافی گفت: کاری که برخی از قرآن‌پژوهان انجام دادند روندی که پیامبر(ص) در ایجاد یک جامعه مطلوب دنبال آن بود را نشان می‌دهد؛ اینکه چه گام‌های تحولی را می‌توان از دل آیات و سور استخراج کرد تا این گام‌ها تأثیر عینی خود را در رفتار فرد و جامعه نشان دهد. مثلاً قرآن تأکید دارد انسان نیاز حقیقی به پروردگار خود دارد پس هر چه این ارتباط، ملموس‌تر و قوی‌تر احساس شود رفتار انسان‌ها بهتر جهت تکامل قرار می‌گیرد.
به روز رسانی بهره‌گیری از قرآن به عنوان منشور هدایت الهی
مدرس دانشکده اصول‌الدین دزفول ادامه داد: تأکید بر به روز رسانی بهره‌گیری از قرآن به عنوان منشور هدایت الهی است؛ هدایت بر اساس این منشور چگونه باید شکل بگیرد؟ سعادت و شقاوت را چگونه می‌توانیم به زبان امروز ترجمه و مصادیق آن را بیان کنیم؟ یا تعقیب رستگاری از راه توصیه به خویشتنداری و تقوی و ورع به چه معناست؟ مخاطب امروز چگونه می‌تواند این موضوع را دریابد و براساس این تعالیم رفتار خود را شکل دهد؟ یا مثلا نتیجه سپاس و ناسپاسی در جامعه چه خواهد بود؟ این هم یک بحث کلیدی است. یا فرصت‌سوزی عمر و اشتغال به امور غیر مهم یا زیاده‌خواهی چه آسیب‌هایی به دنبال خواهد داشت؟
قرآن را نو به نو با حفظ اصالت آن عرضه کنیم
وی در پایان اظهار کرد: به طور کلی بازگشت به قرآن و توجه پژوهشگران و مفسران قرآنی به اینکه قرآن را نو به نو با حفظ اصالت خود عرضه کنند هم در ترجمه‌های نو و هم تفسیرها و پژوهش‌های نو نیاز است تا جامعه امروز هم به این احساس برسد که قرآن کریم محصور در زمان خاصی نیست. در رابطه با تربیت نسل کودک، نوجوان و جوان چه بسا ضرورت داشته باشد آموزه‌های قرآن متناسب با سنین آنها ارائه شود. به نظر می‌رسد اینها عرصه‌های نرفته‌ای هستند که اگر پژوهش‌های قرآنی ما به این سمت برود به اقبال مردم و جامعه بیانجامد.
بنا بر این گزارش، درس‌های خداوند به ما برای عبور از گردنه‌های زندگی در این دنیا و رسیدن به سعادت دنیا و آخرت در قرآن کریم لابه لای داستان‌های قرآنی، هشدارها و اشارات مربوط به زندگی اخروی انسان، آموزه‌های اخلاق اجتماعی، فردی، شیوه ارتباط پیامبران با خداوند، روش پیامبران در تعامل با مردم، رویکرد قرآن در فرهنگ سازی و ... مطرح شده است. این موضوعات و موضوعاتی از این قبیل هریک حاوی بینش‌ها و راهکارهای مهم و تعیین کننده‌ای برای زندگی امروز است؛ معارف بی نظیری که امروز بیش از همیشه به آنها نیازمندیم و بر عهده متخصصان قرآنی ما است که برای پر کردن خلأ انتقال معارف قرآن به زبان ساده و در عین حال کارشناسانه، علمی و تأثیرگذار به جامعه چاره‌ای جدی بیندیشند.
کامله بوعذار
