نقدهایی اصولی به مهمترین سند قرآنی کشور

عبدالرضا حاجیلری، پژوهشگر قرآنی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در مورد این سند و شرایط نگارش آن در هشت سال قبل، گفت: این موضوع به حدود 12 سال قبل برمی‌گردد، چند کار پژوهشی در آن سال‌ها انجام شده بود، یافته‌های آن پژوهش‌ها، نشان داد که دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلف، هر کدام به صورت پراکنده و نامنسجم در حال انجام یک فعالیت خاص هستند. بعدها در اجرای این فعالیت‌ها موازی‌کاری در حد بسیار زیادی مشاهده شد.
مدیرکل راهبری پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی با تأکید بر اینکه علاوه بر این موازی‌کاری‌ها شاهد تکراری بودن فعالیت‌ها نیز بودیم، افزود: در اجرای فعالیت‌ها نیز هیچ نوع ارتقائی به چشم نمی‌خورد ضمن اینکه هیچ ارتباطی بین فعالیت‌ها نبود و پراکندگی و نامنسجم بودن نیز در اجرای آنها بسیار مشهود بود. همچنین به بدون عمق بودن فعالیت‌ها و ضعف‌های زیاد پی بردیم. متوجه شدیم که دامنه فعالیت‌ها از تنوع بسیار کمی برخوردار است.
این پژوهشگر و محقق قرآنی خاطرنشان کرد: زمانی که برای مشاهده فعالیت‌ها مراجعه می‌کردیم، شاهد انباشت و ارتقاء در فعالیت‌ها نبودیم، رقابت‌های ناسالم و ناصحیحی هم بین دستگاه‌ها و سازمان‌ها شکل گرفته بود و همه دستگاه‌ها در مقام بیان خواهان اجرا کردن همه فعالیت‌ها بودند و در عمل نیز کار زیادی انجام نمی‌‌شد. اینجا به یک آشفتگی رسیدیم که خود را در سطح بالایی نشان می‌داد.
حاجیلری با اشاره به اینکه با مشاهده چنین وضعیتی شروع به انجام یک طرح پژوهشی در زمینه راهکارهای ساماندهی فعالیت‌های قرآنی در کشور کردیم، گفت: بعد از بررسی‌های فراوان مشاهده شد که دستگاه‌های مختلف وظایفی دارند که نمی‌توان آن وظایف را از آنها گرفت، مثلاً اوقاف می‌گفت چند هزار موقوفه دارد و نمی‌تواند فعالیت‌ها را متوقف کند یا آموزش و پرورش اعلام می‌کرد که آموزش قرآن را براساس تأکید قانون باید انجام دهد، هر کدام از دستگاه‌های دیگر نیز به ترتیبی اجرای برنامه قرآنی را وظیفه خود می‌دانستند؛ ضمن اینکه همه این دستگاه‌ها فعالیت‌های تکراری انجام می‌دادند.
وی با تأکید بر اینکه پس از مشاهده این وضعیت احساس ما این بود که باید یک تقسیم کار ملی بر روی این موضوع صورت بگیرد، افزود: خروجی یافته‌های تحقیق فوق‌الذکر بعد از 18 ماه یک مدل را به ما داد که می‌توانست فعالیت‌های قرآنی را هماهنگ کند. در این مدل بیان شده بود که یک مرکز راهبردی و استراتژیک باید وجود داشته باشد که نقش هماهنگ‌کننده بین دستگاه‌هایی که در حوزه‌های مختلف قرآن فعالیت می‌کنند، داشته باشد. همان موقع اعلام کرده بودیم که فعالیت‌های قرآنی باید در سه حوزه آموزش، تبلیغ و ترویج و پژوهش بنا شود که در ادامه آن سه کمیسیون شکل گرفت.
این پژوهشگر قرآنی بیان کرد: در ادامه بر همان مبنا، سایر فعالیت‌ها و اقدامات انجام شد که حدود چهار سال به طول انجامید تا اینکه سند منشور توسعه فرهنگ قرآنی تدوین شد. بنابر این ریشه این کار به مواردی همچون موازی‌کاری، رقابت‌های ناصحیح، عمق نداشتن فعالیت‌ها، بر زمین ماندن برخی از حوزه‌ها، عدم استفاده بهینه از امکانات، اصراف‌کاری‌ها، دخالت زیاد بخش‌های دولتی و استفاده ابزاری از این حوزه‌ها و ... برمی‌گشت که برای برون‌رفت از این وضعیت مدلی که تشریح شد مد نظر قرار گرفت.
مدیرکل راهبری پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی در ادامه گفت‌وگوی خود با ایکنا در مورد چالش‌هایی که در زمان تدوین سند با آن مواجه بوده‌اند نیز گفت: مهم‌ترین چالش‌ها این بود که دستگاه‌ها هر کدام اعلام می‌کردند که اختیار دارند و باید در زمینه‌ای خاص فعالیت کنند، دستگاه‌ها تصدی‌گری می‌کردند و نمی‌خواستند این تصدی‌گری‌ها را واگذار کنند. نکته دیگر این بود که دستگاه‌ها به همه حوزه‌ها ورود پیدا می‌کردند و هیچ تقسیم کاری وجود نداشت. به عنوان مثال سازمانی وجود داشت که هم در حوزه آموزش هم در حوزه تبلیغ و ترویج و هم در حوزه پژوهش فعالیت انجام می‌داد. سازمان‌ها به هیچ وجه قبول نمی‌کردند که حوزه‌ها را واگذار کنند.
وی در تکمیل این بخش از صحبت‌های خود عنوان کرد: مشکل دیگری که وجود داشت بحث قوانین بود، در قانون آمده بود که دستگاهی خاص باید فعالیتی خاص را انجام دهد. وقتی می‌خواستیم آن وظیفه را از آن دستگاه بگیریم قبول نمی‌کرد و اعلام می‌کرد که قانون ما را مکلف کرده است. اگر هم می‌خواستیم قانون را اصلاح کنیم به یک فرآیند بسیار طولانی و سخت برمی‌خوردیم که در کوتاه‌مدت عملی نبود. بنابر این همین قوانین بالادستی یکی از مهم‌ترین مشکلات و چالش‌ها بود. هم اینک نیز همان‌ها به مثابه مانع عمل کرده و اجازه نداده‌اند، اهداف اصلی به خوبی محقق شود.
این پژوهشگر قرآنی در ادامه عدم تمایل دستگاه‌ها به واگذاری وظایف و خارج شدن از تصدی‌گری را از دیگر چالش‌ها در زمان تدوین سند عنوان کرد و گفت: دستگاه‌ها اجازه نمی‌دادند که وظایف آنها به دیگران واگذار شود. کما اینکه هم اینک نیز این اجازه را نمی‌دهند. نمونه این فعالیت نیز نمایشگاه قرآن است که سال‌هاست ما اعلام کرده‌ایم این نمایشگاه باید به بخش مردمی و غیر دولتی واگذار شود، چه لزومی دارد یک معاونت وزارتخانه دو ماه برای برپایی نمایشگاه تعطیل شود. وجود نگاه‌های سیاسی در دستگاه‌ها به خاطر تفاوت رویکردهایی که وجود داشته است از دیگر چالش‌ها بوده است که به عنوان یک مانع عمل کرده و می‌کند.
عضو هیئت تدوین‌کننده منشور توسعه فرهنگ قرآنی در بخش دیگری از این گفت‌وگو در پاسخ به این سوال که آیا با وجود گذشت هشت سال از ابلاغ سند، این چالش‌ها همچنان وجود دارد یا خیر، گفت: بله این چالش‌ها همچنان وجود دارد، قصد ندارم بگویم که هنوز در گام اول باقی مانده‌ایم، پیشروی‌هایی شده است اما انتظاراتی که از منشور توسعه می‌رفته است تا بر اساس آن فعالیت‌ها هماهنگ و منسجم شود و تقسیم کار ملی صورت بگیرد به صورت کامل انجام نگرفته است و به اعتقاد من چندان موفق نبوده‌اند.
حاجیلری در ادامه به بیان راهکارهایی برای برطرف شدن این چالش‌ها پرداخت و گفت: کسانی که می‌خواهند این کارها را انجام دهند، در وهله اول باید به این کار باور بسیار جدی داشته باشند، به خصوص مدیران دولتی باید بدانند که تصدی‌گری در این حوزه‌ها نه تنها فایده ندارد، بلکه اثربخشی نیز نخواهد داشت. برای امر قرآنی باید به صورت داوطلبانه و بر اساس علاقه قلبی وارد شد، با مأموریت و اضافه‌کاری نمی‌توان قرآن ترویج کرد، با تجارت در این حوزه نمی‌توانیم به جایی برسیم، کار دین را نمی‌توانیم با این حوزه‌ها قاطی کنیم. باید اجازه داد آنها که علاقه‌مند و عاشق این موضوع هستند، کار کنند و اگر توان آن را داریم هر جا که مانعی وجود داشت از سر راه آنها برداریم.
این پژوهشگر و محقق قرآنی با اشاره به اینکه در این حوزه بیشتر بروکراسی را توسعه داده‌ایم تا توسعه فرهنگ، گفت: باید کمک کنیم تا خود مردم فعالیت‌ها را توسعه دهند. کارهای دینی کارهای بخشنامه‌ای نیست و با دل و با عشق پیش می‌رود، در این صورت اثربخش خواهد شد وگرنه اثری نخواهد داشت.
مدیرکل راهبری پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی گفت: به اعتقاد من با ورود منشور یک تقسیم کار کلی بر اساس همان مدلی که ارائه شده بود انجام شده است. اما دستگاه‌هایی همچون دبیرخانه‌های تخصصی مربوطه فعالیت خود را تنها به یک جلسه تقلیل داده‌اند؛ این دبیرخانه‌ها عقبه‌های اجرایی، عملیاتی و سیاستگذاری قوی ندارند تا بتوانند طرح های جدید و رو به جلو را پیش‌بینی و طراحی کنند. اینها تنها بودجه‌ای را دریافت کرده و بر سر تقسیم آن اختلاف می کنند. آن بودجه هم بیشتر انحراف ایجاد کرده است و من به شخصه از مخالفین ورود بودجه به این حوزه بوده‌ام، چرا که بودجه که وارد شود اصل موضوع باقی می‌ماند و دعوا بر سر بودجه شروع می‌شود.
حاجیلری با تأکید بر اینکه جایگاه اینها تنها سیاستگذاری بوده است، افزود: اینها وظیفه داشته‌اند تا دستگاه‌ها را ملزم کنند تا بودجه‌هایی که دارند در چارچوب مشخص تقسیم و فعالیت‌ها را سامان دهند. بودجه نباید اینگونه وارد می‌شد.
این محقق حوزه مدیریت امور قرآنی گفت: شما کنکاش کنید که چه میزان از آن واقعاً صرف قرآن شده است؟ اگر می‌شد که وضعیت اینگونه نبود. از این مبالغ تنها عده خاصی توانسته‌اند استفاده کنند، این افراد یا ارتباطات خاصی پیدا کرده‌اند. یعنی تنها افرادی که اقتصاد این حوزه برایشان مهم بوده است به نسبت آن فردی که با اخلاص وارد کار شده است، در جذب بودجه موفق‌تر بوده‌اند.
این پژوهشگر قرآنی همچنین در پاسخ به این سوال که جامعه قرآنی باید چه حرکتی انجام دهد تا از این وضعیت خارج شود، گفت: به اعتقاد من جامعه قرآنی باید به توسعه موسسات قرآنی غیردولتی بپردازد. یعنی اگر موسسات غیردولتی کار را دنبال کنند، بسیار بهتر و قوی‌تر می‌توانند همین کارها را انجام دهند. بخش دولتی تنها باید نقش حمایتی و سیاست‌گذاری و کنترل و نظارت داشته باشد. الان اینها از نقش خود خارج شده‌اند و با دریافت بودجه به مسیر اجرایی وارد شده‌اند ضمن اینکه بودجه تصدی‌گری را توسعه داده‌اند.
حاجیلری خاطرنشان کرد: زمانی که تصدی‌گری حذف شود باید رویکرد سیاسی را نیز کنار بگذارند، در حوزه فرهنگ و در امر قرآن وارد کردن رویکردهای سیاسی باعث خراب شدن کارها خواهد شد، اما این دوستان با رویکردهای سیاسی وارد کار شده‌اند. مثلاً یک جایی فعالیتی صورت گرفته که اتفاقاً خوب هم بوده است، اما چون به لحاظ سیاسی با نگرش آنها هم‌خوان نبوده است، برچسب‌های مختلفی به آنها زده‌اند تا از صحنه دور شود و از سوی دیگر بودجه‌ها  منحرف شده است.
این محقق حوزه مدیریت امور قرآنی با اشاره به اینکه همین موضوع خود به یک چالش و محل اختلاف تبدیل شده است، اذعان کرد: جامعه قرآنی که تا پیش از این با نگرش‌های مختلف در کنار هم فعالیت انجام می‌دادند، اما همین افراد با وارد کردن رویکرد سیاسی به حوزه قرآن و فرهنگ باعث چنددستگی نیز در جامعه قرآنی شده‌اند. در چه جامعه‌ای غیر از قرآنی دو اتحادیه وجود دارد، اتحادیه‌هایی که چند سال است قرار است ادغام شوند اما نمی‌شوند. علت چیست؟ علت این است که پشت صحنه عده‌ای هستند که نمی‌خواهند این اتفاق رخ دهد.
مدیرکل راهبری پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی در ادامه در پاسخ به این سوال که می‌توان این برداشت را از صحبت‌های شما داشت که فعالیت‌های صورت گرفته تا کنون برخلاف و در نقطه مقابل روح منشور بوده است، گفت: نه، من نمی‌خواهم بگویم برخلاف هست یا نیست، آنچه که بارز است این است که در عمل نتوانسته‌اند منشور را پیاده کنند. تلاش کرده‌اند که اجرا شود اما به دلیل همین مشکلاتی که گفته شد موفق نبود‌ه‌اند. الان همه با این صحبت‌هایی که مطرح می‌شود موافق هستند و ممکن است بگویند همین گونه نیز عمل شده است.
حاجیلری در بخش پایانی صحبت‌های خود خاطرنشان کرد: به اعتقاد من باید کاری کنند که از سیستم بروکراسی کم شود، نقش موسسات و بخش غیر دولتی را پررنگ کنند، موضوع را از تقسیم بودجه و بودجه‌ها را از حالت فعلی خارج کنند. واقعاً باید رویکرد سیاسی از این حوزه خارج شود و اگر اینگونه نشود مطمئناً کار غیر قرآنی انجام داده‌اند و این یک انحراف مسلم ایجاد خواهد کرد. این آقایان خود با رویکرد سیاسی کارهایی را انجام می‌دهند و موفق نخواهند بود چرا که نمی‌توانند امر قرآن را با سیاست قاطی کنند. باید همه نیروها با سلایق مختلف حضور داشته باشند و امر قرآن را با هم دنبال کنند. هر فردی کار سیاسی می‌کند به هر حزبی که علاقه دارد، مراجعه کند و فعالیت سیاسی خود را انجام دهد، اما زمانی که وارد حوزه قرآنی می‌شود دیگر چپ و راست و میانه و لیبرال و هر عنوان دیگر باید کنار گذاشته شود.