«ساعت 5 عصر»، یک کمدی متفاوت در سینمای کلیشه‌ای موجود
گروه هنر: فیلم سینمایی «ساعت 5 عصر» عنوان یک فیلم سینمایی به کارگردانی مهران مدیری است که سعی دارد نگاهی غیر کلیشه‌ای به حوزه طنز داشته باشد، حتی می‌توان گفت این فیلم در پی بیان نقدی اجتماعی است تا مناسبات مردم را مد نظر قرار دهد.
فیلم‌های کمدی، عموماً کارهایی هستند که در سینمای کشورمان با استقبال خوبی مواجه می‌شوند، اتفاقی که در سراسر دنیا رایج است و فیلم‌های طنز با استقبال مواجه می‌شوند، چراکه نیاز انسان‌ها به خنده باعث شده چنین آثاری همیشه با استقبال خوب مردم مواجه شود، البته در سینمای جهان عموماً کارهای این حوزه را با رویکرد غیر‌اخلاقی مد نظر قرار می‌گیرد تا به نوعی کارهای مربوطه جذب تماشاگر کنند، اما این اتفاق در کشور ما شکلی متفاوت دارد، یعنی برخی موضوعاتی غیر‌اخلاقی با تصویر ارائه نمی‌شود، چون قوانین به آنها چنین اجازه‌ای را نمی‌دهد! اما در بحث کلامی به هیچ وجه کنترلی به روی حرف‌ها نیست و فیلمسازان این ژانر به خود اجازه می‌دهند هر چیزی را در فیلم‌هایشان بیان کنند. در چنین شرایطی فیلمی نظیر «ساعت 5 عصر» روانه اکران شده که سعی دارد خارج از قواعد رایج در این گونه عمل کند.
در «ساعت 5 عصر» ساخته مهران مدیری شاهد اتفاقات بسیار خوبی هستیم به ویژه که در این فیلم تکیه فیلمساز به روی موقعیت است و به هیچ وجه کار به روی کلام تکیه ندارد. نکته دیگری که پیرامون این فیلم سینمایی می‌توان بیان کرد نقدهایی است که در این کار مطرح می‌شود، نقدهایی که جامعه را نشان رفته و رفتار نامناسب مردم را در موقعیت‌های مختلف مد نظر قرار می‌دهد، هرچند این نقدها نیز بر خلاف بسیاری از کارهای اجتماعی نگاهی سیاه به جامعه ندارد، بلکه آنچه هست را بیان می‌کند، هرچند به واسطه ضروریات سینمای طنز شاید کمی اغراق نیز با کار اختلاط پیدا کرده باشد.
موضوع دیگری که درباره این فیلم می‌توان گفت و شاید عده‌ای هم آن را قبول نداشته باشند، نگاهی دینی است که در کار وجود دارد. این رویکرد نیز به شکل رایج اکثر کارهای دینی مد نظر قرار نگرفته، بلکه زبانی جدید و نو دارد، البته پر واضح است که مدیری در این حوزه ادعای هم ندارد، اما من به عنوان بیننده از بسیاری از بخش‌های این فیلم استنباط چنین موضوعاتی (دینی) را می‌کنم. لازم به ذکر است پیشتر نیز چنین اتفاقی در سینمای ما رقم خورده است، اما متاسفانه فیلم‌هایی مربوطه به واسطه برخی اظهار نظرهای ناآگاهانه به حاشیه رانده شدند. برای همین فرصت لازم برای طنازی در حوزه موضوعات دینی در سینما به وجود نیامد. فیلم سینمایی «مارمولک» بهترین مثال در این زمینه است. با این توضیحات گفت‌و‌‌گویی با جبار آذین منتقد سینما و تلویزیون داشته‌ایم تا بتوانیم درباره این کار ارزیابی بهتری داشته باشم.
«ساعت 5 عصر» اولین تجربه کارگردانی مهران مدیری در سینما به عنوان کارگردان است؛ فیلمی که به لحاظ ساختار با کمدی‌های رایج سینما فرق داشته و ساختاری جدید دارد. این فیلم از سوی مردم با استقبال مواجه شده است، اما منتقدان پیرامون آن نظرات متفاوتی دارند، شما به عنوان یک کارشناس سینمایی، «ساعت 5 عصر» را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
مهران مدیری سازنده آثار موفق طتز تلویزیونی سال‌های دور با سریال طنز ماقبل برنامه «دورهمی» سیر سقوط هنری خود را پیموده است. دو سریال آخر او به دلیل ضعف‌های فراوان مضمونی و محتوایی و ساختاری رنگ سپری شدن تاریخ مصرف این‌گونه تولیدات و منطبق نبودن آنها با خواسته‌ها و نیازهای روز جامعه را برای این کارگردان و گروهش به صدا در آورده است. او در نخستین فیلم سینمایی خود در مقام کارگردان چندان به توفیق نرسیده و فیلم «ساعت 5 عصر» او فاقد استانداردها و ویژگی‌های یک اثر سینمایی است.
فیلم سینمایی مدیری گرچه نخستین تجربه سینمایی او به عنوان کارگردان در سینما از نظر فرم و ساختار و محتوا میان تله فیلم و فیلم سینمایی سرگردان و در نوسان است. در «ساعت 5 عصر» از دکوپاژ ، میزانسن و طراحی و فضاسازی‌های سینمایی خبری نیست و قاب‌های تصویری آن تلویزیونی و بازی‌های بازیگرانش شبه تئاتری و ضعیف است. فیلم متوسط کمدی اجتماعی مهران مدیری که کمدی‌های آن گزیده‌هایی از تجربه‌های طنازی او در سریال‌ها تلویزیون بوده و فاقد نوآوری و خلاقیت است. نکته این‌که افزون بر فیلمنامه ضعیف با شخصیت‌پردازی‌های ضعیف‌تر که به علت سطحی‌نگری در نگارش و اجرای سینمایی غیر قابل باور، بازی‌های زیر متوسط و کارگردانی خام‌دستانه و مضامین معمولی امتیاز برجسته ای ندارد با این همه «ساعت 5 عصر» از جمله آثار طناز و متمایز سینمای کمدی ایران است.
به ویژه آنکه، فیلم‌های مدعی طنز و کمدی به جای استفاده از اسلوب‌های هنری و احترام به نظر و سلیقه تماشاگر به هجو و هضل جامعه می‌پردازد. خنده‌سازی شادی آفرینی و سرگرم سازی مخاطب ارمغان محتوایی اصلی فیلم مدیریست، گرچه این امتیاز نقاظ ضعف ساختاری آن را پوشش نمی‌دهد، ولی توانسته با حرکت در مسیر سلیقه‌های عمومی، رعایت احترام اجتماعی بدون هر گونه اهانت تماشاگر را جذب و سرگرم کند.
این فیلم یک فرق رایج با کارهای کمدی روی پرده سینماهای کشور دارد. در این فیلم خبری از لودگی نیست و شوخی کلامی نیست، بلکه آنچه که وجود دارد بر پایه موقعیت شکل گرفته است. این رویکرد به عقیده شما امتیازی برای یک فیلم طنز به حساب نمی‌آید؟
یکی از ویژگی‌های «ساعت 5 عصر» محوریت داشتن کمدی‌های موقعیت است. مولفه‌ای که جای آن در میان آثار مدعی طنز خالیست و سازنده این فیلم با پیشتوانه مثبت در طراحی و اجرای موقعیت‌های خنده ساز بکر در سریال‌های خود و امتداد آن در «ساعت 5 عصر» توانسته یک اثر طنز موقعیت به نسبت موفق را در سینمای ایران به ظهور رساند، البته با آنکه مدیری هنوز برای به روز کردن مضامین و محتوای آثارش نیازمند مجهز شدن به دانش اجتماعی روز و خواسته‌های امید بخش تماشاگران است، ولی همین اندازه که فیلم او موفق شده تماشاگر را در فضاهای مختلف و گونه‌های متعدد و متنوع طنزهای موقعیت با چالش‌های زندگی شخصی و اجتماعی درگیر کند نشان دهنده توجه جدی این کارگردان به سلیقه مخاطب است.
«ساعت 5 عصر» صرف‌نظر از کاستی‌های خود قادر است الگو‌ساز نشاط و شادی آفرینی و عنایت به سطح سلیقه مخاطب جهت تولید فیلم‌های طنز نازل را تغییر دهد و سینمای کمدی ایران را متحول کند. مهران مدیری هرچند تا ایستادن بر قله کمدی‌سازی کشور راهی طولانی پیش رو دارد لیکن با «ساعت 5 عصر» خود از بسیاری طنزسازان سینما و تلویزیون جلوتر است. در کارهای آتی او علاوه بر توجه به ساختار مقبول و استاندارد سینمایی داشتن فیلمنامه‌ای خاص با تمام مختصات آثار کمیک، قادر است مدیری را در جایگاهی شایسته و ممتاز در سینمای کمدی ایران قرار دهد.
درباره نقدهایی که مطرح کردید باید نکته‌ای را ذکر کنم. وقتی این فیلم را با آثار رایج در سینمای کمدی مقایسه می‌کنیم متوجه می‌شویم کارهای تولیدی در این گونه به لحاظ کیفی قابل مقایسه با «ساعت 5 عصر» نیستند، بنابراین اگر نقدی در این زمینه وجود دارد باید بر پایه ظرفیت‌های سینمای ایران باشد، آیا این‌گونه فکر نمی‌کنید؟
ضعف‌های ساختاری فیلم مدیری هیچ ارتباطی به تولید فیلم‌های سخیف ضد خانوادگی به اصطلاح کمدی رایج، ندارد. ساختار هنری مقوله‌ای است که باید با دانش و تجربه همراه باشد و مدیری در آثار تلویزیونی با توجه به قاب کوچک و سطح عمومی سلیقه‌ها موفق به ساخت بهترین‌های طنز شده است، ولی در سینما چون تعاریف خود را دارد و آثار کمدی دارای مولفه‌هایی متفاوت از تلویزیون است. مدیری می‌بایست بر دانش و تجربه سینمایی خود بیفزاید. مهران مدیری نشان داده که قابلیت و توانایی‌های تبدیل شدن به یک کارگردان کمدی ساز سینما را دارد. او باید تفاوت مدیم‌های سینما و تلویزیون را مد نظر قرار دهد تا همانگونه که در طنازی‌های تلویزیونی به توفیق رسیده در سینما هم در این زمینه سربلند باشد.
موضوعی دیگری که درباره این فیلم می‌توان گفت نقدهای اجتماعی است که در این کار مطرح می‌شود، اما نقدهای مربوطه هیچگاه در دام سیاه‌نمایی گرفتار نمی‌آید. این ویژگی به نظر شما در فیلم وجود داشت؟
مورد دیگری که، فیلم مدیری را از سایر آثار مشابه متفاوت می‌کند توجه او به پردازش تصویری مناسب کارکترها و توجه طنازانه به مسائل و مشکلات اجتماعی و مناسبات انسانی است از همین رو «ساعت 5 عصر» در طنز و انتقادی پالوده بدون کمترین اهانت، تخریب و سیاه‌نمایی موفق شده مخاطب را همراه خود با لبانی خندان در فراز و فرود جامعه همراه کند و این نکته در کنار برخی امتیازهای موضوعی عام همان بستری است که می‌تواند نوید بخش تولد تولید طنزهای فاخر در سینمای ایران باشد.
در این فیلم به شخصه گرایشات متعدد دینی را در فیلم دیدیم. این برداشت نیز شاید متکی به نگاه سینمایی من باشد، ولیکن ممکن چنین برداشتی در دیگران مخاطبان این فیلم نیز وجود داشته باشد با این توضیح آیا شما چنین توجهاتی را در فیلم مشاهده کردید؟
فیلم مهران مدیری در جامعه کنونی ما اتفاقات و رویدادهای خود را رقم می‌زند از همین زاویه در فضا‌سازی‌ها، ارتباط آدم‌ها و ارائه دیالوگ‌ها و قرار گرفتن در موقعیت‌های طنز از فرهنگ جامعه غفلت نشده، به همین دلیل است که آدم‌ها و ماجراهای «ساعت 5 عصر» باور پذیر، ایرانی و مردمی هستند و این نکته مهمی است که باید مدنظر سینماگران کشور قرار گیرد و سبب‌ساز پرهیز آنها از تصویر کردن زندگی غیر ایرانی با فرهنگ غیر ایرانی و گرایش به ساختن آثار خارجی پسند باشد. «ساعت 5 عصر» یک اثر طنز اجتماعی ایرانی با فرهنگ ایرانی برای مخاطب ایرانی است.
