رفتارشناسی اسلام در موضوع کودکان

محسن ایمانی، استاد روانشناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران به مناسبت هفته ملی کودک در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) گفت: امروز در دنیا خشونت علیه کودکان در سه سطح تقسیم‌بندی شده است: خشم، پرخاشگری و خشونت.

وی افزود: اگر به زبان ساده بگوییم، خشم همان است که وقتی کودک کاری که نباید را انجام می‌دهد، والدین او برافروخته می‌شوند و مثلا با اخم به او نگاه می‌کنند یا کارهایی مانند این انجام می‌دهند. سطح دوم، پرخاشگری است که در این حالت والدین بر سر کودک داد می‌زنند و رفتارهای نسبتا تندی از این قبیل انجام می‌دهند. سطح سوم نیز خشونت است که در این حالت، رفتارهایی همچون ضرب و شتم رخ می‌دهد که به کودک آزاری می‌انجامد و می‌تواند آسیب‌هایی جدی از جنبه‌های عاطفی و بدنی وارد کند.

ایمانی با اشاره به وضع قوانینی محدودکننده در کشورهای مختلف برای جلوگیری از خشونت علیه کودکان گفت: در انگلستان، مرکزی به نام تلفن بحران وجود دارد تا به محض مشاهده خشونت علیه کودکان با آن مرکز تماس حاصل شود یا کودکان خودشان اطلاع دهند، در حالی که بسیاری از زمینه‌های غیراخلاقی و جنسی آن جامعه به آزار کودکان منجر شده است.

آموزه‌های اسلام در رفتار با کودکان

این پژوهشگر اسلامی کشورمان در ادامه با تشریح رفتارشناسی اسلام در موضوع کودکان خاطرنشان کرد: آموزه‌های دین اسلام با خشم، پرخاشگری و خشونت علیه کودکان مخالفت دارد و نه تنها موضوع خشونت علیه کودکان در اسلام منتفی است، بلکه ما حقوقی برای کودکان داریم که موظفیم با آن‌ها با مهر و محبت رفتار کنیم.

وی افزود: پیامبراسلام(ص) می‌فرماید: «اَحبّوا‌ الصِّبيان وارحَموهُم و اذا وَعَدتُموهُم شيئاً ففوا لهم فانَّهم لايَدرونَ الا اِنَّکم تَرزُقونَهم» یعنی کودکان را دوست بداريد و به آنها مهربانی کنيد و هرگاه به آنها وعده داديد، وفا کنيد؛ زيرا آنها شما را روزی‌دهنده خود می‌دانند. پس اولین قدم این است که کودکان را دوست داشته باشیم و به آن‌ها محبت کنیم، سپس اگر وعده‌ای به آن‌ها دادیم، عمل کنیم که البته این وفای به عهد، نشان‌دهنده کریم بودن مومن هم تلقی می‌شود.

وی ادامه داد: نکته دوم این است که بیش از حد توان کودکان به آن‌ها تکلیفی وارد نشود که در غیر این صورت به پرده‌دری و دروغ‌گو شدن آن‌ها هم منجر می‌شود زیرا در قبال آن کار سخت، جلوی پدر و مادر می‌ایستند و درشتی می‌کنند یا اینکه به دروغ می‌گویند انجام دادیم.

ایمانی در مورد کودکان یتیم یادآور شد: اسلام نه تنها محبت به همه کودکان را وظیفه می‌داند بلکه هرجا کمبودی عاطفی برای کودکان مثل ایتام وجود دارد، دستورات ویژه دارد زیرا آیه قرآن می‌فرماید: «فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ»(ضحی/9) یعنی هیچوقت با کودک یتیم قهر نکن، همچنین در احادیث داریم که دست محبت کشیدن بر کودکان یتیم فضیلت بزرگی است.

وی افزود: نکته سوم بازی با کودکان است که در دین ما استحباب دارد، پیامبر اسلام(ص) در خانه چهار دست و پا راه می‌رفتند تا حسنین(ع) بر دوش ایشان سوار شوند، حتی پیامبر در کوچه هم که می‌رفتند بچه‌های کوچولو به ایشان می‌گفتند: «کُن جَمَلی» یعنی به ما سواری بده چون ایشان همیشه با کودکان بازی می‌کردند و آن را فضیلت می‌دانستند.

این روانشناس و محقق نکته چهارم را احترام به کودکان و جا دادن در مجلس به آن‌ها عنوان کرد و افزود: معمولا در یک مراسم، همه بزرگتر‌ها دور تا دور نشسته‌اند و اگر کودکی وارد شود و بخواهد بنشیند، بعضی به او روی ترش می‌کنند در حالی که رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «اذا سَمَّیتُم الوَلَد فَاکرِموهُ و اَوسِعوا له فی‌المَجلسِ و لاتقّبحوا له وَجهاً» یعنی هرگاه فرزندتان را صدا می‌کنید، او را گرامی بدارید و در مجلس به او برای نشستن جا دهید و رویتان را برایش ترش نکنید. جالب است که «جان لاک»، فیلسوف نامدار انگلیسی می‌گوید: بهترین تنبیهات اخم کردن به کودکان است و بهترین تشویقات خندیدن، در حالی که همین اخم کردن و رو ترش کردن هم در اسلام تجویز نشده است.

ایمانی نکته پنجم را نحوه صحبت کردن با کودکان بیان و اظهار کرد: از نظر رفتارشناسی اسلام شیوه خاص خود را دارد. نبی مکرم اسلام(ص) می‌فرماید: «مَن کانَ له صَبیٌّ فَلیَتصابّ له» یعنی هرکس کودکی دارد، با او کودکانه حرف بزند. زبان کودکی، زبان خشونت نیست و ما هرگز حق نداریم کودکان را بزنیم. در زندگی امام خمینی(ره)، بنیانگذار انقلاب اسلامی هم خوانده‌ایم که ایشان برای ابراز ناراحتی به کودکان، چوبی را به دیوار می‌زد.  

نویسنده کتاب تربیت عقلانی یادآور شد: نکته دیگر نوازش و بوسیدن فرزند است که این مساله نیز در آموزه‌های اسلامی بسیار بافضیلت عنوان شده است؛ آن هم در حالی که باید این محبت و بوسیدن برای تمام فرزندان انسان، رعایت شود و از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که ایشان فرمود هر کس دوست دارد خدا با او به عدالت رفتار کند، پس میان فرزندانش فرق نگذارد.

چگونه با اشتباه کودکان برخورد کنیم؟

استاد روانشناسی کشورمان در پاسخ به این سوال که چگونه با اشتباه کودک برخورد کنیم که منطبق بر موازین اسلامی باشد؟ گفت: بهترین برخورد، پیشگیری است؛ بسیاری از تنبیهاتی که ما به کودکان روا می‌داریم به این علت است که آن‌ها به موقعیت خطر می‌روند مثلا به پله‌ای می‌روند که نرده ندارد یا به ظرف غذایی که روی اجاق گاز است، نزدیک می‌شوند، در حالی که کافی است با یک پیشگیری فیزیکی، برای پله، حفاظ بگذاریم یا ظرف غذا را در عقب اجاق گاز قرار دهیم، در این شرایط کودک موقعیتی برای خطرآفرینی ندارد و ما هم خشمگین نمی‌شویم.

وی افزود: در بعضی موارد نیز می‌توان با کودک قهر کرد اما قهری کوتاه مدت به نحوی که کودک به اشتباه خودش پی ببرد. در حدیث هم می‌خوانیم که شخصی به امام کاظم(ع) گفت من برای تنبیه کودک خود به او تازیانه می‌زنم که امام بسیار ناراحت شدند و گفتند حق این کار را نداری بلکه باید با او قهری کوتاه کنی تا به اشتباهش پی ببرد.

ایمانی در مورد منع کودکان از انجام بعضی کارها خاطرنشان کرد: البته کودکان را می‌توان از رفتارهای ناشایست و پرخطر منع کرد اما این مساله باید با ملاطفت و عطوفت همراه باشد.

وی در پاسخ به این سوال که امروز چه مصادیقی به عنوان «خشونت پنهان» علیه کودکان تلقی می‌شود؟، گفت: آن دسته از رفتارهایی که آسیب‌های آن از نظر جسمی قابل رویت نیست اما از لحاظ روحی و عاطفی، کودکان را آزرده است می‌تواند از مصادیق خشونت پنهان علیه کودکان باشد. حتی معتقدیم اینکه کودک، انگشت خود را بمکد به خاطر بی‌مهری و بی‌توجهی ما است چنان که صائب تبریزی می‌گوید اینکه کودک انگشت شصت خود را می‌مکد به خاطر بی‌مهری دایه‌اش بوده است:« صائب ز ناز دایه بی‌مهر فارغ است/ طفلی که با مکیدن انگشت خو گرفت».

ایمانی همچنین به کارگرفتن کودکان برای کارهای خارج از توانشان و محرومیت کردن آن‌ها از تحصیل را از مصادیق خشونت سیستماتیک علیه کودکان دانست که بر مبنای آموزه‌های اسلامی مذموم و ممنوع است.

محدوده سنی کودکان از نظر اسلام

پژوهشگر اسلامی کشورمان در پایان گفت: از دیدگاه روانشناسی تا حدود سنین دوازده یا سیزده سالگی، دوران کودکی تلقی می‌شود اما از نظر قرآنی، انسان تا زمانی که به درک اسرار جنسی نایل نشده و به بلوغ جنسی نرسیده است، کودک(طفل) تلقی می‌شود.