«ثلث» پرکاربردترین خط در کتیبه‌نگاری
گروه ادب ــ مسئول گنجینه قرآن آستان مقدس حضرت معصومه(س) از خط ثلث به عنوان پرکاربردترین خط در کتیبه‌نگاری یاد کرد و گفت: در قدیم‌الایام از کتیبه‌های مزین به آیات قرآن بر سر در منازل استفاده می‌شود که این رویکرد اکنون به فراموشی سپرده شده است.
علی آسترکی، مسئول گنجینه قرآن آستان مقدس حضرت معصومه(س) در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا؛ درباره خطوط مختلفی که در کتیبه استفاده می‌شود عنوان کرد: از جمله این خطوط، خط کوفی است که شمار فراوانی از این خط همچون معقلی و ... داریم که در هنر کتیبه‌نگاری استفاده می‌شود.
وی با اشاره به اینکه اکنون بیشتر از خط ثلث در کتیبه‌نگاری بهره گرفته می‌شود، ادامه داد: از این خط برای نگارش آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت عصمت و طهارت (ع) استفاده می‌شود. استادانی چون موحد حسینی، عبدالرضایی و کشفی از سرآمدهای کتیبه‌نگاری در دوره جدید هستند. در این باره می‌توان از افراد درگذشته مانند مصباح‌زاده که کتیبه‌های مسجد حضرت معصومه(س) و سنگ مزار آیت‌الله بروجردی را کتیبه‌نگاری کرده است نام برد.
به گفته آسترکی، در این راستا همچنین می‌توان از معصومی زنجانی و فضائلی اصفهانی که روحانی بودند نیز نام برد. طلابی که در قم تحصیل می‌کردند، از خط در کتیبه‌نگاری استفاده می‌کردند و این هنر وقتی ادامه پیدا کرد، به صورت حرفه تبدیل شد.
وی با اشاره به اینکه حدود 30، 40 خط کوفی داریم، گفت: علاوه بر خط ثلث که در کتیبه‌نگاری استفاده می‌شود، خط نستعلیق هم مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد، ولی بیشتر مشاهیر کتیبه‌نگاری، نستعلیق کار نمی‌کنند.
آسترکی در این باره که در قدیم‌الایام کتیبه‌نگاری روی چه موادی انجام می‌شد، عنوان کرد: سنگ، چوب، پارچه و نما از جمله موادی بودند که از آنها در این هنر استفاده می‌شد. گاهی با خواندن کتیبه می‌توان قدمت آن را دریافت و امضایی که هنرمند بر کتیبه می‌زد، اهمیت بسیاری داشت و دارد.
وی در بخش دیگری از سخنانش به نکته‌ای جالب در کتاب تاریخ قرآن استاد محمدباقر حجتی اشاره و اظهار کرد: استخوان شتر، پوست، سنگ و برگ و لیف خرما از جمله اولین موادی بودند که قرآن روی آنها کتابت می‌شد. همزمان با نزول قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) دستور می‌دادند که آیات کلام‌الله مجید کتابت شود.
آسترکی با اشاره به اینکه شمار کاتبان قرآن کریم محدود بوده است، ادامه داد: در این راستا 40 نفر از صدر اسلام را به‌عنوان کاتب معرفی کرده‌اند که حضرت علی (ع)، زیدبن ثابت، معاویه و ... از آن جمله بودند که قرآن را روی سنگ کتابت می‌کردند.
این کارشناس هنرهای اسلامی با بیان اینکه این گونه نوشتن آیات وحی بر وسایل مختلف نام‌برده شده را نیز باید در زمره کتابت قرآن برشمرد، اظهار کرد: کاتبان از هر ابزاری که به اصطلاح پیش دست آنها بود برای کتابت قرآن استفاده می‌کردند و این اقدام برای آنها جالب به شمار می‌آمد.
وی از این موضوع که با پیشرفت زمان، ابزاری که آیات قرآن بر آنها نوشته می‌شد نیز تغییر و تحول پیدا کردند، افزود: البته در برخی کاربردهای کتیبه‌نگاری، آیات و روایات روی سفال، معرق، پارچه و سنگ مزار نیز نوشته می‌شود، ولی از این وسایل برای حفظ قرآن کریم استفاده نمی‌شود.
آسترکی گفت: اکنون کتیبه‌نگاری به این سمت و سو می‌رود که آیات بر روی کاشی و سفال نیز نوشته شود. این دوره و زمانه، دوران کتیبه‌نگاران خط ثلث است. در مشاهد مشرفه ایران و عراق افراد معدودی هستند که این کار را انجام می‌دهند.
وی از مساجد بسیاری که در دست احداث قرار دارند یاد و عنوان کرد: برای مثال می‌توان از توسعه حرم‌های حضرت امیرالمومنین(ع)، حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع) یاد کرد. عمده این بناها به کتیبه‌نگاری نیاز دارد.
آسترکی با تاکید بر اینکه کتیبه‌نگاری، هنری ایرانی و نشان‌دهنده هویت ماست، تصریح کرد: در صفحه 213 و 214 کتاب استاد محمدباقر حجتی از نوشت‌افزارهایی که در زمان نگارش قرآن در دوران صدر اسلام استفاده می‌شد به صورت مفصل صحبت شده است.
وی به استفاده از کتیبه‌نگاری‌ها بر سر در منازل و استفاده از کاشی‌ها و ... در این رابطه یاد کرد و گفت: در بافت‌های قدیمی تهران، نشانی و آدرس منازل را در قالب کتیبه درست می کردند و بر سر در منازل می‌چسباندند. همین طور برخی از آیات قرآن را متناسب با شأن منزل بر روی سفال و کاشی می‌نوشتند و بر سر در منزل نصب می‌کردند مانند «هذا من فضل ربی».
آسترکی همچنین یادآور شد: حکاکی روی قلم و آثار حجمی هم در حوزه تعریف کتیبه‌نگاری است. در این باره رنگ‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گرفت خاص بود و در این باره از هر رنگی استفاده نمی‌شد. از دوران قدیم و از قاجار و صفویه تاکنون، کتیبه‌های متفاوت و بسیاری به یادگار مانده است.
وی با اشاره به اینکه رنگ‌ها متناسب با موقعیت مکان استفاده می‌شود، ادامه داد: رنگ‌های لاجوردی، آبی آسمانی، گلفام‌ها و ... متناسب با موقعیت و مکان، در کتیبه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. برای مثال در شبستان امام خمینی(ره) حرم حضرت معصومه(س)، از سیمان سفید برای کتیبه‌نگاری استفاده شده است. در داخل شبستان نیز برخی از کتیبه‌ها با گچ و به خط شکسته نستعلیق است. این هنر به شکل صنعتی است، ولی از کاشی در ساخت آن استفاده شده است.
مسئول گنجینه قرآن آستان مقدس حضرت معصومه(س) افزود: در کتیبه‌نگاری گاه کتیبه‌نگاران کار می‌کنند و گاه کاشی‌کاران از شابلون بهره می‌گیرند و آیات قرآن را مورد استفاده قرار می‌دهند و کیفیت کتیبه‌ها در مساجد بر همین اساس متفاوت از یکدیگر است. در همین راستا هر چه از اصفهان و شهرهای نزدیک به آن دور می‌شویم، کیفیت کتیبه‌ها از نظر ارزش هنری کمرنگ‌تر می‌شود.
انتهای پیام
