نوبت صبح همایش نقد روش‎شناسی تاریخ نگاری انقلاب اسلامی برگزار شد/ ارائه 4 پنل تخصصی

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ همایش «نقد روش‌شناسی تاریخ نکاری انقلاب اسلامی» صبح امروز پنج‌شنبه، ۲۰ اردیبهشت‌ماه با برگزاری پنل‌های تخصصی و سخنرانی اساتید دانشگاهی در حوزه تاریخ و تاریخ نگاری در محل پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی واقع در حرم مطهر امام راحل (ره) برگزار شد.

بر اساس این گزارش این همایش با برگزاری چهار پنل تخصصی در دو نوبت صبح و عصر امروز در حال برگزاری است، در نوبت صبح این همایش دو پنل تخصصی با عناوین «رویکرد‌های روش شناختی در تحلیل انقلاب اسلامی» و «آسیب شناسی روش شناختی تاریخ نگاری و انقلاب اسلامی» برگزار شد که در هر یک از این پنل‌ها تعداد ۴ مقاله شرکت کننده در این همایش ارائه شد که مشروح ارائه این مقالات را در ادامه می‌خوانید.

سعید امیرارجمند، استاد دانشگاه ایالتی نیویورک، در آغاز این همایش به سخنرانی درباره موضوع انقلاب اسلامی ایران در چارچوبه تاریخی انقلابهای ایران و دنیای اسلامی پرداخت و اظهار کرد: ساخت قدرت در اغلب جوامع جدید به این سادگی نیست، در مورد دنیای اسلامی؛ دو مقوله دین و سلطه سیاسی را باید در نظر گرفت و این دو را در ارتباط با هم دید، من این را همان ساختار قدرت مادی و معنوی تعریف می‌کنم که در جامعه اسلامی این ساختار جانشین قدرت می‌شود.

وی همچنین به تشریح انواع انقلاب‌ها و تاریخ نگاری‌های مختلفی از جمله ابن خلدون، پرداخت و گفت: زوال یک حکومت عامل وقوع انقلاب می‌دانند، اما این انقلاب را جداگانه تعریف نمی‌کنند و تحلیل‌ها علت و معلولی است، اگر ضعف حکومت علت انقلاب باشد این‌ها را جدا از هم تعریف نکرده‌اند.

امیرارجمند با تاکید بر اینکه انقلاب اسلامی انقلابی مدرن بوده، افزود: در آن برهه از زمان پهلوی‌ها ایلات را ضعیف کردند و جمعیت و امکانات آن‌ها صفر شد، لذا نقش آن‌ها در انقلاب کمرنگ بود و انقلاب اسلامی را می‌توان انقلابی مدرن نامید، چرا که نهضت از شهر آغاز شد و منازعه قدرت در همین جا شکل می‌گیرد.

وی هدف انقلاب‌ها را خرد کردن قدرت و شکستن آن‌ها خواند و به این مسئله اشاره کرد که با وقوع انقلاب این اتفاق نیفتاد و دولت قدرتمندتری شکل گرفت.

امیرارجمند افزود: وقوع انقلاب اسلامی ایران جدای از انقلابات تاریخی دنیای اسلام بوده و علت آن هم دو مسئله از جمله؛ اهمیت دولت مرکزی و ساخته شدن دولت مرکزی قبل از انقلاب و از بین رفتن عشایر از سوی پهلوی است.

انقلاب اسلامی ایران از منظر انتخاب عقلانی
در ادامه این پنل تخصصی احمد گل‌محمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی مقاله خود با عنوان «انتخاب یک انقلاب؛ انقلاب اسلامی ایران از منظر انتخاب عقلانی» را ارائه کرد و اشاره‌ای به ادبیات انقلاب اسلامی پژوهی داشت و گفت: بعد از بهمن ۵۷ یک موجی از انقلاب اسلامی پژوهی شروع شد و تا دو دهه ادامه یافت، اما از دهه سوم افول کرد و بحث‌ها بیشتر به پیامد‌های انقلاب و تبیین‌های تفکیکی اختصاص یافت.

گل محمدی ادامه داد: در سنت‌های گوناگون انقلاب پژوهشی «عقلانیت»، «محاسبه» و «انتخاب عقلانی» معمولا چندان محلی از اعراب ندارد و اکثر نظریه‎پردازان انقلاب برآنند که انقلاب‌ها بیشتر پدیده‌های اجتماعی روانی هستند تا اقتصادی، به بیان دیگر، دیدگاه غالب این است که نمی‌توان انقلاب را محصول کنش جمعی کنشگران محاسبه‌گر دانست و از منظر علم اقتصادی به آن نگریست.

وی افزود: البته با وجود چنین باوری درباره ماهیت انقلاب و جایگاه پررنگ دین در انقلاب اسلامی ایران، این پدیده موضوع نوعی نگاه علم اقتصادی هم قرار گرفته است. از چنین دیدگاهی، مناسب‌ترین رهیافت برای فهم‌پذیرتر کردن انقلاب اسلامی ایران رهیافت انتخاب عقلانی است، زیرا این انقلاب محصول گزینش عقلانی کنش گران پرشمار بود که سه مجهول؛ احتمال پیروزی انقلاب، هزینه‌های مشارکت در انقلاب و منافع خصوصی مورد انتظار حاصل از مشارکت، پیش رو داشتند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: همه ایرانیان در سال ۵۷ برای حل معادله با این سه مجهول می‌کوشیدند و سرانجام به این نتیجه رسیدند که احتمال پیروزی انقلاب بسیار زیاد است، پشتیبانی از ساختار سیاسی موجود بسیار پرهزینه خواهد بود و مشارکت در انقلاب منافع مادی و معنوی دارد که انقلاب اسلامی را می‌توان محصول این محاسبه دانست.

نقد روش شناسی سند در پژوهش‌های تاریخی
سخنران بعدی این پنل اسماعیل حسن‌زاده، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه الزهرا (س) بود، وی در ارائه مقاله خود با عنوان «نقد روش شناسی سند در پژوهش‌های تاریخی؛ مطالعه موردی اسناد ساواک» اظهار کرد: امروزه کاربرد سند در پژوهش‌های تاریخی گاه بدون توجه به اصالت و اعتبار سند جایگاه رفیعی کسب کرده است. شاید دلیل این امر را روحیه ارائه داده‌های نو و حرف نو در توصیف و تحلیل رخداد‌ها نسبت داد. مطالعه و کاربرد اسناد و مدارک آزشیوی نیازمند روحیه و روش شناسی انتقادی است که متاسفانه در جامعه دانشگاهی چندان جایگاه نیافته است.

وی افزود: یکی از انواع اسناد که امروزه کاربرد زیاد و چه بسا منحصر به فردی در تاریخ نگاری رخداد انقلاب اسلامی یافته اسناد امنیتی ساواک است. در مورد ساواک دو دیدگاه مشابه یکی مربوط به انقلابیون و دیگری طرفداران پهلوی است که هر دو با تفاوت‌هایی قائل به سخت‌گیری و خشونت ساواک بودند، با این تفاوت که طرفداران پهلوی چهره بدی از ساواک نشان نمی‌دهند.

حسن‌زاده با بیان اینکه باید دید تولیدات ساواک در قالب سند چه کاربردی در تاریخ نگاری دارد؟، اظهار کرد: اسناد ساواک ذاتا استقلال ندارد و در اغلب موارد مدیون اسناد شهربانی است. اسناد ساواک دسته‌بندی‌های متفاوتی در جنبه‌های مختلف دارد؛ در یک دسته‌بندی می‌توان آن‌ها را به گزارشی و عملیاتی دسته‌بندی کرد که اسناد عملیاتی در نهاد‌های امنیتی نگهداری نمی‌شود. بیش از ۹۰ درصد اسناد در دسترس ما گزارشی هستند که آن‌ها هم حاصل شنود، تعقیب و گریز، شنیداری و دیداری یا عکس‌ها است.

وی افزود: فقدان روش و نظام مطالعات انتقادی سند موجب آشفتگی کاربرد آن در پژوهش‌های تاریخی شده است. حتی گاهی به نوعی برجستگی کاذب در جایگاه و اهمیت سند در پژوهش‌ها را دامن زده است که از آن می‌توان به «آفت‌زدگی» یاد کرد. اسناد آرشیوی در کنار سایر منابع و آثار می‌تواند در تدوین تاریخ نگاری واقع بینانه یاری رساند.

چالش‌های روش شناختی تاریخ نگاری انقلاب اسلامی
فردین قریشی، عضو هیئت علمی گروه حقوق و علوم سیاسی داشگاه تهران دیگر سخنران این پنل در نوبت صبح بود، وی به ارائه مقاله خود با عنوان «سه چالش روش شناختی تاریخ نگاری انقلاب اسلامی؛ نظریه محوری، بخشی نگری و سوگیری» پرداخت و با بیان اینکه نسل جدید در مورد ماهیت انقلاب، ضرورت آن و ماهیت رژیم پهلوی گرفتار تردید‌های جدی شده است، اظهار کرد: برخی افراد از نسل انقلاب هم وجود دارند که نمی‌دانند و به این دیدگاه نرسیده‌اند که برای چه انقلاب کردند؟ در این مسئله که چگونه می‌توان به یک شناخت معتبر از انقلاب اسلامی ایران دست یافت، سه چالش وجود دارد که یکی از آن‌ها تحلیل انقلاب بر مبنای ایدئولوژی است که مخاطب را بعد‌ها دچار تردید‌هایی می‌کند، در تحلیل انقلاب نیازمند ایدئولوژی هستیم، اما گاهی گزارش‌هایی تحت تاثیر این ایدئولوژی قرار می‌گیرد که باور علمی ما خواهد شد و منجر می‌شود گا‌ها از کاه کوه بسازیم.

وی با اشاره به چالش دیگر، افزود: یک چالش در این مسئله، بخشی نگری است، اگر این دیدگاه که انقلاب اسلامی ایران به طور محوری کار روحانیت مبارز بوده درست باشد، تاریخ را به گونه‌ای خواهیم نوشت که نقش نیرو‌های غیرروحانی کمرنگ باشد و میزان سهم هر یک از گروه‌های انقلابی در پیروزی انقلاب را تعیین خواهیم کرد. چالش دیگر، سوگیری است، اگر در دوره‌ای شرایطی ایجاد شود و بخواهیم موقعیت خود را تثبیت کنیم باید رویداد‌ها را طوری جلوه دهیم که همه چیز طبیعی به نظر برسد بنابراین تحلیل بر مبنای قدرت خواهد بود و ضرورت و یا عدم ضرورت انقلاب و ماهیت رژیم ماقبل در هاله‌ای از ابهام می‌رود.

قریشی به ارائه راهکار‌هایی برای مقابله با این چالش‌ها پرداخت و گفت: در مورد چالش نخست و تحلیل ایدئولوژیک انقلاب غلبه دادن به تاریخ علمی انقلاب است و اینکه بر اساس منابع مستند و روایات معتبر تاریخ را نقل کنیم، نه آنچه که برای ما مطلوب است.

وی ادامه داد: باید سراغ تحقیقات داده بنیاد برویم، بر مبنای داده‌ها نظریه سازی کنیم و این نظریه بر مبنای واقعیت باشد و در حل چالش سوگیری در تاریخ نگاری انقلاب اسلامی، تاکید بر دموکراسی علمی است و اینکه تاریخ نگاری مستقل شکل بگیرد. برای فهم امروز انقلاب اسلامی نیازمند مجهز شدن به ابزار روش شناختی هستیم.

بحران تلقی نظری از انقلاب و نسبت آن با روش شناسی تبیین و تداوم انقلاب
قباد منصوربخت، استادیار تاریخ ایران اسلامی در دانشگاه شهید بهشتی، با عنوان مقاله «بحران تلقی نظری از انقلاب و نسبت آن با روش شناسی تبیین و تداوم انقلاب»، دیگر سخنران این پنل از همایش بود، وی با بیان اینکه تاریخ نگاری عبارت از علم به حال است و علم تغییرات اجتماعی است، اظهار کرد: انقلاب اسلامی سیری داشته و تاریخ نگاری باید این سیر را نشان دهد و نباید ما را در مرتبه ظاهربینی نگاه دارد بلکه باید منجر به حل مسئله شود.

وی ادامه داد: انقلاب اسلامی به عنوان بزرگترین جنبش اجتماعی تاریخ معاصر و دوران جدید ایران، این امید را به وجود آورد که ایران در حل سریع مسئله دوران جدید خود کامیاب شود، اما تهدید داخلی و به ویژه تهدید خارجی، خود به مسئله‌ای جدید و عظیم تبدیل شد و امکان حل مسئله توسط انقلاب به حفظ خود انقلاب مشروط شد و با اختصاص بخش عمده منابع مادی و معنوی جامعه برای حفظ و تداوم انقلاب سرعت حل مسائل به شدت کاهش یافت.

منصوربخت گفت: مطالعه تاریخ انقلابات و انقلاب اسلامی کمترین تردیدی بر جای نمی‌گذارد که آنچه با انقلاب به دست آمده، نه بر پایه اقدامات صرف عملی، که بر اساس بنیاد‌های نظری بوده است. آنچه که در حال حاضر به عنوان اساسی‌ترین و اصلی‌ترین عامل تهدیدکننده انقلاب جریان دارد، بحران نظری انقلاب است، این بحران طیف گسترده‌ای از مفهوم انقلاب، تلقی ایدئولوژیک از انقلاب، تلقی ذاتی و غیری از انقلاب، نحوه درک یا عدم درک تاریخیت مفهوم انقلاب و ... را شامل می‌شود.

وی افزود: تاریخ نگاری انقلاب اسلامی صرفا ناظر به گذشته و بررسی ویژگی‌های روش شناختی پژوهش‌های انجام شده نیست، بلکه الزاما باید در پی ارائه راهکار‌های نظری و عملی مسئله تاریخ معاصر و دوران جدید ایران نیز باشد.

یادآور می شود، نوبت بعدازظهر این همایش با سخنرانی حجت‌الاسلام سیدحسن خمینی و برگزاری دو پنل تخصصی با عناوین «نقش و کارویژه‌های عاملان و کارگزاران» و «ساختار‌ها و تاریخ نگاری انقلاب اسلامی» ادامه می‌یابد.

انتهای پیام