ربا در «عملیات بازار باز» چگونه اتفاق می‌افتد/ معضلات افزایش نقدینگی‌ سرگردان

شورای پول و اعتبار در روزهای گذشته در یک ‌هزار و دویست و شصت و هشتمین جلسه خود و در راستای اجرای سياست پولی و مديريت نرخ‌های سود، کنترل تورم، ساماندهی اضافه برداشت بانک‌ها و تعيين چارچوب مشخص برای اعطای اعتبار به بانک‌ها و مؤسسات اعتباری به بانک مرکزی اجازه داد که به انجام عمليات بازار باز (خريد و فروش اوراق مالی اسلامی منتشرشده از سوی دولت و وثيقه‌گيری در ازای اضافه برداشت يا اعطای خطوط اعتباری به بانک‌ها و مؤسسات اعتباری) اقدام کنند. بر اين اساس، مفاد دستورالعمل انجام عمليات بازار باز و اعطای اعتبار در قبال اخذ وثيقه از سوی بانک مرکزی در ۱۳ ماده و ۵ تبصره در این جلسه شورای پول و اعتبار به ریاست عبدالناصر همتی، رئيس کل بانک مرکزی، به تصويب رسيد.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد محقق‌نیا، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره عملیات بازار باز، مزایا و موانع آن و همچنین ضرورت رعایت مسائل شرعی در اجرای این عملیات پرداخت و اظهار کرد: عملیات بازار باز به معنای خرید و فروش اوراق دولتی، اوراق قرضه یا اسناد مالی بانک‌هاست. فرض کنید بانک مرکزی اوراق قرضه یا اوراق مالی و امثالهم را خریداری کرده است و اکنون بنا دارد به دلیل کمبود منابع، مشکلات مالی خود را از این طریق جبران کند.

مفهوم عملیات بازار باز

وی ادامه داد: در واقع عملیات بازار باز ابزاری برای سیاست‌های انقباضی و انبساطی بانک مرکزی است. اگر بانک مرکزی قصد اجرای سیاست پولی انقباضی و جمع کردن پول از بازار داشته باشد، اقدام به فروش اوراق می‌کند و برعکس آن اگر بانک مرکزی قصد داشته باشد سیاست انبساطی در پیش بگیرد، اوراق را می‌خرد و به جای آن، پول در اقتصاد تزریق می‌کند. این در واقع همان عملیات بازار باز به منزله یکی از ابزارهای سیاست‌ پولی است.

محقق‌نیا به تعریف دیگر اشاره کرد و گفت: تعریف دیگر و دقیق‌تر عملیات بازار باز این است که این عملیات به خرید و فروش اوراق قرضه و اوراق بهادار دولتی از سوی بانک مرکزی اطلاق می‌شود و یکی از فعال‌ترین و مؤثرترین مکانیزم‌های کنترل حجم پول از سوی بانک مرکزی است. به عبارت دیگر، عملیات بازار باز به معنای دخالت مقامات پولی در بازار اوراق قرضه و بهادار دولتی به منظور تنظیم حجم پول در گردش، متناسب با فعالیت‌های اقتصادی است.

جای خالی عملیات بازار باز در اقتصاد ایران

این کارشناس اقتصاد اسلامی اظهار کرد: در واقع در چنین شرایطی، بانک مرکزی این اوراق را در بازار خرید و فروش می‌کند تا حجم پول در گردش را تنظیم کند. تاکنون این عملیات را در کشورمان نداشته‌ایم. به این جهت که قدری از لحاظ فقهی مشکل داشته، اما واقعیت این است که جای این عملیات در اقتصاد ایران خالی بوده است.

وی افزود: یکی از ویژگی‌های خوب آقای همتی، رئیس کل بانک مرکزی، این است که بازار را به خوبی رصد، کنترل و مدیریت می‌کنند و از فرصتی که در جلسه اقتصادی سران سه قوه در اختیارشان است استفاده خوبی می‌برند. معتقدم جا دارد که بقیه مقامات اقتصادی هم از این فرصت استفاده کنند و بازار و اقتصاد را به حال خود را رها نکنند.

ضرورت توجه به مسائل شرعی در اجرای عملیات بازار باز

رئیس انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه با اشاره به اهمیت توجه به مسائل شرعی در عملیات بازار باز تصریح کرد: در شرایط کنونی بنده در اخبار فقط مشاهده می‌کنم که این بانک مرکزی است که از فرصت به خوبی استفاده می‌کند. البته درباره عملیات بازار باز باید به این نکته اشاره کنم که حتماً باید مباحث فقهی آن را نیز مورد توجه قرار دهند و اگر هم چنین اقدامی را تاکنون انجام داده‌اند، قطعاً جای تقدیر دارد.

محقق‌نیا به ضرورت استفاده بهینه از عملیات بازار باز اشاره کرد و یادآور شد: تاکنون جای این ابزار در کشور خالی بوده اما امکان استفاده خوب و بهینه از آن برای بانک مرکزی وجود دارد، چراکه با این ابزار می‌توان بازار پولی را کنترل کرد، اما نکته‌ قابل توجه این است که باید مدیریت لازم انجام شود تا دچار ربا و مشکلات شرعی نشویم.

معضلات افزایش نقدینگی‌ سرگردان در کشور

این کارشناس اقتصاد اسلامی با اشاره به معضلات افزایش نقدینگی‌ سرگردان در کشور افزود: یکی از مشکلاتی کشور موضوع نقدینگی‌های سرگردان است و شاید از طریق عملیات بازار باز بتوان قدری این نقدینگی را کنترل کرد و کمی از ارتفاع این موج خروشان نقدینگی کاست و آن را مدیریت کرد.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش که مشکلات فقهی در عملیات بازار باز تاکنون چه بوده و چگونه اتفاق می‌افتد؟ اظهار کرد: باید انجام این عملیات براساس عقد شرعی باشد، چراکه در کشورمان اوراق قرضه نداریم. بنابراین باید اوراق مشارکت و اوراق صکوک را براساس عقود اسلامی خرید و فروش کنیم. مسئله دیگر این است که در این عملیات جای داین و مدیون عوض می‌شود. بنابراین باید حتماً عقود اولیه آن منطبق با شریعت باشد و این مسئله بسیار مهم است.

لزوم مبادله اوراق بهادار اسلامی

وی ادامه داد: کارکرد اصلی عملیات بازار باز، مدیریت نرخ سود یا نرخ بهره در بازار بین‌بانکی است. در حقیقت، هدف بانک مرکزی از خرید و فروش اوراق، هدایت کردن نرخ‌های موجود در بازار به سمت نرخ بهره مورد نظر است. بنابراین اگر این اقدام مبتنی بر نرخ بهره باشد، اشکال شرعی پیدا می‌کند، اما اگر مبتنی بر نرخ سود باشد اشکالی ندارد.

محقق‌نیا با اشاره به مزایای استفاده از عقود مبادله‌ای در اجرای عملیات بازار باز گفت: حتماً باید الگویی در اجرای عملیات بازار باز داشته باشیم و در واقع باید اوراق بهادار خاصی را تعریف کنیم که عملیات را براساس آن انجام دهیم و حتماً خرید و فروش اوراق باید براساس عقد اسلامی باشد و نقدشوندگی آن را فقط بانک مرکزی تضمین کند. معمولاً در این شرایط از عقود مبادله‌ای استفاده بیشتری می‌شود، چراکه هم ریسک کمتری دارد و هم اینکه واقعی‌تر است و صوری‌سازی در آن انجام نمی‌شود. لذا حتماً باید توجه کنیم اوراقی که در بازار باز مبادله می‌شود اوراق بهادار اسلامی باشد.

شرط اصلی اجرای عملیات بازار باز

این کارشناس اقتصاد اسلامی اظهار کرد: این اوراق می‌توانند اسناد خزانه اسلامی، صکوک اجاره دولتی، صکوک مرابحه دولتی و صکوک استصناع دولتی باشند. البته بانک مرکزی هم می‌تواند صکوک اجاره و صکوک بیع دِین را منتشر کند. به هر حال شرط اصلی اجرای عملیات بازار باز در کشور این است که اوراقی را که می‌خواهیم استفاده کنیم، اوراق اسلامی باشند و براساس عقد قرض نباشند.

وی افزود: بنده آماری در اختیار ندارم که چقدر اوراق اسلامی براساس عقود مبادله‌ای داریم یا امکان فروش آن وجود دارد، اما معتقدم اگر این اتفاق رخ دهد، ابزار مناسبی است که بانک مرکزی می‌تواند از آن برای مدیریت بازار استفاده کند.

تنظیم حجم پول در گردش و هدفگذاری معیّن در نرخ سود

رئیس انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه درباره مزایای اجرای عملیات بازار باز تصریح کرد: اولاً این عملیات حجم پول در گردش را تنظیم می‌کند. ثانیاً نرخ سود یا به تعبیر اسلامی آن نرخ نسیه و اعتبار را مشخص می‌کند و بانک مرکزی سود در بازار و تأمین مالی را به همان نرخی می‌رساند که خودش هدفگذاری کرده است. پس هم حجم پول در گردش و هم نرخ سود را می‌توان براساس این ابزار تنظیم کرد.

محقق‌نیا به برخی موانع اجرای عملیات بازار باز در کشور اشاره و یادآور شد: اکنون در ایران بازارهای غیررسمی زیادی وجود دارند و قاعدتاً نرخ این عملیات بازار باز که براساس تنزیل یا خرید و فروش مجدد انجام می‌شود بسیار مهم است تا بتواند بازار غیررسمی اعتباری در ایران را محدود یا حتی از دور خارج کند. اجرای این عملیات باید به خوبی مدیریت شود و این گونه نباشد که تابع بازار غیررسمی باشیم.

بانک مرکزی باید بازار غیررسمی را تابع خود کند

این کارشناس اقتصاد اسلامی افزود: اکنون خودروسازان می‌گویند که خودرو را 10 درصد زیر قیمت بازار می‌فروشیم. بنابراین شرایط غیرطبیعیی، بازار فعلی را رقم می‌زند و ما هم از آن تبعیت می‌کنیم. این اتفاق نباید در بازار پولی رخ دهد، چراکه بازار پولی، بُرد و تأثیر بیشتری در قیاس با بازار خودرو یا امثالهم دارد و این می‌تواند کل اقتصاد را دچار چالش کند. بنابراین مهم این است که در این کاری که بانک مرکزی می‌خواهد انجام دهد، به جای پیرو بودن، رهبر باشد و در واقع بانک مرکزی باید بازار غیررسمی را به دنبال خود بکشد، چراکه در صورت چنین اقدامی، اجرای عملیات بازار باز موفق خواهد بود.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش که آیا بستر عملیات بازار باز به خوبی فراهم شده است؟ اظهار کرد: ابتدا باید ببینیم که حجم اوراق به اندازه کافی هست یا باید برای اجرای این عملیات اوراق جدید منتشر شود؟ نکته بعدی این است که الان اضافه برداشت سیستم بانکی از بانک مرکزی بسیار زیاد است و اگر قرار باشد باز هم بانک مرکزی به صورت انبساطی عمل کند و این اضافه برداشت هم سر جای خود باشد، قطعاً خطرناک می‌شود، اما اگر به نحوی عمل کند که باعث شود مسئله اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی حل شود، می‌توان به اجرای موفقیت‌آمیز آن امیدوار بود. بنابراین باید به سمت کنترل اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی برویم که رقمی بسیار نگران‌کننده است.

گفت‌وگو از اکبر ابراهیمی
انتهای پیام