عضو هیئت علمی دانشگاه مفید:
نظریه روح معنا سبب توسعه معانی قرآن است/ امامت عقل؛ شرط استفاده بهینه از قوا
گروه حوزه‌های علمیه ــ عضو هیئت علمی دانشگاه مفید گفت: نظریه روح معنا می‌تواند موجب توسعه معنایی قرآن شود و بتوانیم از قصص قرآن در کارهای هنری بهره ببریم که تجربه موفق آن را می‌توان در سریال «صاحبدلان» دید.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حامد شیواپور، قرآن‌پژوه، فلسفه‌پژوه و عضو هیئت علمی دانشگاه مفید، شامگاه دوم مردادماه در نشست علمی نظریه «روح معنا در فهم و تفسیر متشابهات قرآن» در مدرسه اسلامی هنر گفت: این نظریه در باب متشابهات قرآن مطرح است؛ متشابهات الفاظی از قرآن است که تولید اشکال می‌کند و پرسش‌انگیز است مانند لوح و قلم، عرش، سخن گفتن خدا و بال فرشتگان و از قدیم در سنت اسلامی در مورد فهم این الفاظ بحث بوده است.
وی با اشاره به سه دیدگاه در این زمینه بیان کرد: دسته اول کسانی بودند که برداشت ظاهری از این الفاظ می‌کردند یعنی وقتی سخن از عرش است، تخت مد نظر آنان است البته این گروه در اقلیت هستند؛ نظریه دوم که رایج‌تر است، مجاز است که عمدتاً معتزله برای حل مشکل متشابهات طرح کردند؛ این گروه معتقد بودند که معنای اولیه الفاظ، حسی، مادی و ظاهری است، ولی بعد‌ها در معنای مجاز هم به کار رفته است.
شیواپور ادامه داد: مثلاً میزان قبل از قرآن هم از سوی واضع برای کشیدن و سنجش وزن درست شده است، ولی بعد‌ها این الفاظ در معانی دیگری نیز مانند سنجش فکر و اندیشه و ... هم به کار رفته است؛ لذا معتزله معتقدند که الفاظ متشابه مانند قلم، کرسی، عرش و ... الفاظ محسوس هستند و، چون خداوند با همین زبان با بشر سخن گفته از همین الفاظ در معانی مجازش هم استفاده کرده است.
دیدگاه معتزله در مورد الفاظ قرآن
وی اظهارکرد: گروهی دیگر از علما گفته‌اند که درست است که دیدگاه معتزله این مشکل را تا حدودی حل می‌کند، ولی نقدی بر آن زده و آورده‌اند که این مسئله خلاف اصل است، زیرا وقتی ما لفظی را به کار می‌بریم و در معنای حقیقی خود استفاده می‌کنیم دلیلی ندارد که هر کجا که گیر کردیم بدون ضابطه بگوییم این واژه در معنای مجاز است.
شیواپور با بیان اینکه غزالی یکی از متفکرانی است که ظرفیت‌های فراوانی برای گفتگو دارد تا برای مسائل مدرن بیش از ابن عربی، ملاصدرا و ابن سینا و ... از آثار او بهره ببریم ادامه داد: اولین متفکری است که نظریه وضع الفاظ بر ارواح معانی را مطرح کرد اوست؛ غزالی از یکسو نمی‌گوید که الفاظ در معنای مجاز به کار رفته بلکه معتقد است که الفاظ برای روح معنا وضع شده‌اند مثلاً کلمه «قلم» براساس این نظریه، به این معناست که تعدد مصادیق در وضع لفظ دخالت ندارد و کلمه قلم هر وسیله‌ای است که برای نوشتن استفاده می‌شود و همان طور که پر کبوتر به معنای حقیقی، قلم است قلم نوری و مداد و خودکار هم قلم است بنابراین اگر سخن از فرشته‌ای بود که حقائقی را در قلب یک انسان القاء کرده و می‌نویسد او هم قلم است.
شیواپور افزود: غزالی می‌گوید ترازو وسیله سنجش برای همه چیز است یعنی وقتی می‌گوییم ائمه، میزان اعمال هستند به همان اندازه که ترازو را برای کشیدن یک جنس به کار می‌بریم، حقیقی است و مانند مجازگرایان نیست که بگوییم یک لفظ دو معنا دارد یکی مصداق مادی و دیگری مجازی بلکه مصادیق را متعدد می‌داند. تمام تلاش غزالی این است که این الفاظ را از دام مجاز برهاند و بگوید عرش و کرسی و کلام خدا و بینا بودن خدا و ... همه بر روح معنا وضع شده‌اند یعنی الفاظ مشترکی که برای همه مصادیق وضع شده‌اند.
استاد و محقق دانشگاه مفید با اشاره به روایت «الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا» تصریح کرد: پیامبر فرموده‌اند که ما در این دنیا خواب هستیم یعنی رویا می‌بینیم؛ مثلاً کسی خواب می‌بیند که ظرف شیری نوشیده به معبر رجوع می‌کند و او می‌گوید شیرخوردن نماد کسب علم و معرفت است؛ غزالی می‌گوید حقایق برین و متعالی، صورت ندارد، ولی قدرت و علم خدا در قالب عرش برای انسان نمود می‌یابد، زیرا ما تا در محدوده این عالم هستیم خوابیم و نمی‌توانیم حقائق را بی صورت ببینیم و اگر خدا بخواهد با ما انسان‌های در خواب صحبت کند چاره‌ای جز به کار بردن واژگان نامحسوس در قالب عرش و کرسی نیست.
شیواپور افزود: غزالی می‌گوید کلمات قرآن از این قبیل است، زیرا خداوند چاره‌ای جز این ندارد که محدودیت ادراک ما را رعایت کند؛ یعنی حقایق متعالی صورت و تمثل در زبان ما پیدا می‌کنند و این الفاظ برای همه معانی اعم از محسوس و غیرمحسوس یکسان است؛ به نظرم این نظریه در استفاده هنری از قرآن، ظرفیت بالایی دارد.
وی با بیان اینکه سنت حکمی و فلسفی ما هم ظرفیت خوبی برای بهره‌برداری دارد و حکایات فلسفی زیادی مطرح شده است بیان کرد: حکایات مولوی، منطق الطیر عطار و ... هم با استفاده از نظریه روح معنا می‌تواند مورد استفاده هنرمندان قرار گیرد.
توسعه معنایی قرآن
این فلسفه‌پژوه گفت: نظریه روح معنا می‌تواند موجب توسعه معنایی قرآن شود و بتوانیم از قصص قرآن در کارهای هنری بهره ببریم که تجربه موفق آن را می‌توان در سریال «صاحبدلان» دید.
وی با اشاره به آیه لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ «(واقعه/۷۹) گفت: در این آیه فق‌ها با توسعه معنایی از این آیه به حکم فقهی ملموس و محسوس رسیده و گفته‌اند که کسی حق ندارد بدون وضو دست به قرآن بزند و حرام است در حالی که معنای آن این است که اهل معنا به حقیقت قرآن دست می‌یابند.
شیواپور با بیان اینکه خیال محدوده بسیار وسیعی دارد تصریح کرد: ملاصدرا می‌گوید خیال مانند اسب سرکش است و برای اینکه سامان بیابد و درست بتوان از آن استفاده کرد باید تحت رهبری عقل قرار گیرد. آیت الله جوادی آملی هم می‌گوید وجود انسان چندین قوا دارد و زمانی می‌توانند این قوا در خدمت انسان باشند که همه قوا از عقل تبعیت کنند.
انتهای پیام
وی با اشاره به سه دیدگاه در این زمینه بیان کرد: دسته اول کسانی بودند که برداشت ظاهری از این الفاظ می‌کردند یعنی وقتی سخن از عرش است، تخت مد نظر آنان است البته این گروه در اقلیت هستند؛ نظریه دوم که رایج‌تر است، مجاز است که عمدتاً معتزله برای حل مشکل متشابهات طرح کردند؛ این گروه معتقد بودند که معنای اولیه الفاظ، حسی، مادی و ظاهری است، ولی بعد‌ها در معنای مجاز هم به کار رفته است.
شیواپور ادامه داد: مثلاً میزان قبل از قرآن هم از سوی واضع برای کشیدن و سنجش وزن درست شده است، ولی بعد‌ها این الفاظ در معانی دیگری نیز مانند سنجش فکر و اندیشه و ... هم به کار رفته است؛ لذا معتزله معتقدند که الفاظ متشابه مانند قلم، کرسی، عرش و ... الفاظ محسوس هستند و، چون خداوند با همین زبان با بشر سخن گفته از همین الفاظ در معانی مجازش هم استفاده کرده است.
دیدگاه معتزله در مورد الفاظ قرآن
وی اظهارکرد: گروهی دیگر از علما گفته‌اند که درست است که دیدگاه معتزله این مشکل را تا حدودی حل می‌کند، ولی نقدی بر آن زده و آورده‌اند که این مسئله خلاف اصل است، زیرا وقتی ما لفظی را به کار می‌بریم و در معنای حقیقی خود استفاده می‌کنیم دلیلی ندارد که هر کجا که گیر کردیم بدون ضابطه بگوییم این واژه در معنای مجاز است.
شیواپور با بیان اینکه غزالی یکی از متفکرانی است که ظرفیت‌های فراوانی برای گفتگو دارد تا برای مسائل مدرن بیش از ابن عربی، ملاصدرا و ابن سینا و ... از آثار او بهره ببریم ادامه داد: اولین متفکری است که نظریه وضع الفاظ بر ارواح معانی را مطرح کرد اوست؛ غزالی از یکسو نمی‌گوید که الفاظ در معنای مجاز به کار رفته بلکه معتقد است که الفاظ برای روح معنا وضع شده‌اند مثلاً کلمه «قلم» براساس این نظریه، به این معناست که تعدد مصادیق در وضع لفظ دخالت ندارد و کلمه قلم هر وسیله‌ای است که برای نوشتن استفاده می‌شود و همان طور که پر کبوتر به معنای حقیقی، قلم است قلم نوری و مداد و خودکار هم قلم است بنابراین اگر سخن از فرشته‌ای بود که حقائقی را در قلب یک انسان القاء کرده و می‌نویسد او هم قلم است.
شیواپور افزود: غزالی می‌گوید ترازو وسیله سنجش برای همه چیز است یعنی وقتی می‌گوییم ائمه، میزان اعمال هستند به همان اندازه که ترازو را برای کشیدن یک جنس به کار می‌بریم، حقیقی است و مانند مجازگرایان نیست که بگوییم یک لفظ دو معنا دارد یکی مصداق مادی و دیگری مجازی بلکه مصادیق را متعدد می‌داند. تمام تلاش غزالی این است که این الفاظ را از دام مجاز برهاند و بگوید عرش و کرسی و کلام خدا و بینا بودن خدا و ... همه بر روح معنا وضع شده‌اند یعنی الفاظ مشترکی که برای همه مصادیق وضع شده‌اند.
استاد و محقق دانشگاه مفید با اشاره به روایت «الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا» تصریح کرد: پیامبر فرموده‌اند که ما در این دنیا خواب هستیم یعنی رویا می‌بینیم؛ مثلاً کسی خواب می‌بیند که ظرف شیری نوشیده به معبر رجوع می‌کند و او می‌گوید شیرخوردن نماد کسب علم و معرفت است؛ غزالی می‌گوید حقایق برین و متعالی، صورت ندارد، ولی قدرت و علم خدا در قالب عرش برای انسان نمود می‌یابد، زیرا ما تا در محدوده این عالم هستیم خوابیم و نمی‌توانیم حقائق را بی صورت ببینیم و اگر خدا بخواهد با ما انسان‌های در خواب صحبت کند چاره‌ای جز به کار بردن واژگان نامحسوس در قالب عرش و کرسی نیست.
شیواپور افزود: غزالی می‌گوید کلمات قرآن از این قبیل است، زیرا خداوند چاره‌ای جز این ندارد که محدودیت ادراک ما را رعایت کند؛ یعنی حقایق متعالی صورت و تمثل در زبان ما پیدا می‌کنند و این الفاظ برای همه معانی اعم از محسوس و غیرمحسوس یکسان است؛ به نظرم این نظریه در استفاده هنری از قرآن، ظرفیت بالایی دارد.
وی با بیان اینکه سنت حکمی و فلسفی ما هم ظرفیت خوبی برای بهره‌برداری دارد و حکایات فلسفی زیادی مطرح شده است بیان کرد: حکایات مولوی، منطق الطیر عطار و ... هم با استفاده از نظریه روح معنا می‌تواند مورد استفاده هنرمندان قرار گیرد.
توسعه معنایی قرآن
این فلسفه‌پژوه گفت: نظریه روح معنا می‌تواند موجب توسعه معنایی قرآن شود و بتوانیم از قصص قرآن در کارهای هنری بهره ببریم که تجربه موفق آن را می‌توان در سریال «صاحبدلان» دید.
وی با اشاره به آیه لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ «(واقعه/۷۹) گفت: در این آیه فق‌ها با توسعه معنایی از این آیه به حکم فقهی ملموس و محسوس رسیده و گفته‌اند که کسی حق ندارد بدون وضو دست به قرآن بزند و حرام است در حالی که معنای آن این است که اهل معنا به حقیقت قرآن دست می‌یابند.
شیواپور با بیان اینکه خیال محدوده بسیار وسیعی دارد تصریح کرد: ملاصدرا می‌گوید خیال مانند اسب سرکش است و برای اینکه سامان بیابد و درست بتوان از آن استفاده کرد باید تحت رهبری عقل قرار گیرد. آیت الله جوادی آملی هم می‌گوید وجود انسان چندین قوا دارد و زمانی می‌توانند این قوا در خدمت انسان باشند که همه قوا از عقل تبعیت کنند.
انتهای پیام
