شرایط نقض عهد دولت اسلامی با کفار و مشرکان از نگاه قرآن

جمهوری اسلامی ایران روز پنجشنبه برداشتن گام چهارم کاهش تعهدات برجامی را به طور رسمی اعلام کرد و این امر را در پی عدم اقدام اروپا در انجام تعهدات خود در برجام و پس از مهلت دو ماهه پس از گام سوم بیان کرد، اما طرف‌های اروپایی بدون توجه و اشاره به انجام ندادن تعهدات برجامی خود، این اقدام را در راستای نقض برجام ارزیابی کرده و با آن مخالفت کردند.

این در حالی است که جمهوری اسلامی حتی یکسال پس از خروج آمریکا از برجام به تعهدات خود کاملاً پایبند بوده و حتی پس از گذشت این یکسال در قالب چهارگام که بین هر گام دو ماه مهلت به ظرف اروپایی داده، اقدام به کاهش تعهدات برجامی خود کرده است. به عبارتی اروپا باز هم هشت ماه فرصت داشت که اقدامی عملی برای انجام تعهدات خود انجام دهد، اما یا نخواست یا نتوانست که در هر حال این به معنی نقض صریح برجام بود و جمهوری اسلامی نیز براساس مفاد برجام این چهار گام را برای کاهش تعهدات خود برداشته است، نه اینکه خارج از برجام و توافق چندجانبه دست به این اقدام زده باشد.

در قرآن کریم در آیات متعدد از جمله توبه (4 و 7)، رعد (20)، مائده (1)، اسرا (34) و مؤمنون (8) بر اصل رعایت انواع عهد و پیمان‌ها حتی با کفار تأکید شده و وفاداری و پایبندی به عهد و پیمان از جمله ویژگی‌های مؤمنان برشمرده شده است.

با این وجود آیاتی از قرآن کریم است که به بیان لغو عهد و پیمان با کفار و مشرکان اشاره کده و شرایط آن را برشمرده است که می‌توان در این میان به آیات 1 و 4 توبه و 56، 57 و 58 انفال اشاره کرد که متن این آیات به شرح ذیل است:

سوره توبه، 1: «بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» ([اين آيات] اعلام بيزارى [و عدم تعهد] است از طرف خدا و پيامبرش نسبت به آن مشركانى كه با ايشان پيمان بسته‏‌ايد.)

سوره توبه، 4: «إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَىٰ مُدَّتِهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ» (مگر آن مشركانى كه با آنان پيمان بسته‌ايد، و چيزى از [تعهّدات خود نسبت به‌] شما فروگذار نكرده، و كسى را بر ضدّ شما پشتيبانى ننموده‌اند. پس پيمان اينان را تا [پايان‌] مدّتشان تمام كنيد، چرا كه خدا پرهيزگاران را دوست دارد.)

سوره انفال، 56 و 57: «الَّذِينَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَا يَتَّقُونَ، فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ» (همانان كه از ايشان پيمان گرفتى ولى هر بار پيمان خود را مى‌‏شكنند و [از خدا] پروا نمى‌دارند، پس اگر در جنگ بر آنان دست‏ يافتى با [عقوبت] آنان كسانى را كه در پى ايشانند تارومار كن باشد كه عبرت گيرند.)

سوره انفال، 58: «وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ» (و اگر از گروهى بيم خيانت دارى [پيمانشان را] به سويشان بينداز [تا طرفين] به طور يكسان [بدانند كه پيمان گسسته است] زيرا خدا خائنان را دوست نمى‌دارد.)

آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در تفسیر نمونه درباره آیه 1 سوره توبه بیان می‌دارد که «در محیط دعوت اسلام گروه‌های مختلفی وجود داشتند. گروهی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هیچ گونه پیمانی نداشتند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مقابل آنها نیز هیچ گونه تعهدی نداشت.

گروه‌های دیگری در «حدیبیه» و مانند آن پیمان ترک مخاصمه با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بسته بودند. در این میان بعضی از طوائفی که با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پیمان بسته بودند، یک‌جانبه و بدون هیچ مجوزی پیمان‌شان را به خاطر همکاری آشکار با دشمنان اسلام شکستند، و یا در صدد از میان بردن رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله برآمدند. این آیه به تمام مشرکان- بت پرستان- اعلام می‌کند که: هرگونه پیمانی با مسلمانان داشته‌اند، لغو خواهد شد».

در واقع همانطور که مسلمانان باید مفاد تعهدات حتی با مشرکان و کفار را رعایت کنند و پیمان بستن با کفار منع نشده اما هرگاه آن‌ها قصد توطئه داشتند یا اینکه پیمان را به صورت یکجانبه لغو کرده و به عبارتی نقض عهد کردند مسلمانان نیز مجاز به عدم رعایت توافق هستند و سکوت و بی‌عملی در مقابل این نقض عهدها نشانه ضعف است، لذا قرآن از پیامبر(ص) خواسته که پاسخ متقابل به پیمان‌شکنی کفار را رسماً و علنی اعلام کند.

از طرفی آیه 4 سوره توبه در عین اینکه بر لزوم رعایت عهد و پیمان با کفار و مشرکان تأکید می‌کند اما از محتوای آن می‌توان شرایط نقض عهد از سوی مسلمانان را برداشت کرد؛ در این آیه تأکید شده تا زمانی که «کفار بر تعهدات خود پایبندند و از آن کم نکرده‌اند» و «مخالفان امت اسلامی را پشتیبانی نمی‌کنند» بر تعهدات خود پایبند باشید، لذا عدم رعایت این دو شرط از سوی کفار، جواز نقض عهد از سوی مسلمانان است.

آیات 56 تا 58 سوره انفال نیز نوع واکنش به پیمان‌شکنی کفار و دشمنان اسلام اشاره کرده و در وهله اول اشاره به گروهی می‌کند که مدام پیمان می‌بندند و آن‌ها را می‌شکنند و این دسته از نگاه خداوند بدترین موجودات (آیه 55 انفال) بیان شده است.

خداوند جنگیدن با این گروه‌ها و عقوبت سخت آنان را واکنش صحیح به پیمان‌شکنی‌های متعدد آنان بیان داشته است و «این دستور به خاطر آن است که دشمنان دیگر و حتی دشمنان آینده عبرت گیرند، و از دست زدن به جنگ خودداری کنند، و همچنین آنها که با مسلمانان پیمانی دارند و یا در آینده پیمانی خواهند بست از نقض پیمان خودداری کنند، شاید همگی متذکر شوند» (تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی).

به عبارتی «كيفر پيمان‌شكنانى كه امنيّت و ثبات جامعه را به هم مى‌زنند، آن است كه آنان را وحشت‌زده و مضطرب سازد». از سوی دیگر سکوت و بی‌عملی در مقابل این دسته نشانه ضعف از سوی دشمن ارزیابی می‌شود، لذا واکنش مسلمانان نشانه «هیبت و شکت جامعه اسلامی» است که در مقابل پیمان‌شکنان با قدرت عمل می‌کند. (تفسیر نور، حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی).

همچنین آیه 58 سوره انفال نقض عهد از سوی مسلمانان را تنها به نقض عهد از سوی کفار محدود نمی‌کند بلکه دایره آن را به بیم و ترس از نقض عهد و خیانت به معاهده با دیدن نشانه‌های آشکار از خیانت مانند کمک به دشمنان جامعه اسلامی توسعه می‌دهد.

واکنش به این دسته از نگاه قرآن باید براساس اصل جوانمردی با اعلام قبلی بوده تا دشمن غافلگیر نشود و از سوی دیگر این واکنش براساس اصل مقابله به مثل است. يعنى همان‌گونه كه آنان در فكر توطئه و پيمان شكنى‌اند، شما هم پيمان را لغو كنيد که به معناى رفتار عادلانه با دشمن است.

البته نکته این است که تشخيص شواهد و قرائن خيانت و تصميم بر باطل كردن قراردادها و بى‌اعتبارى تعهّدات، از اختيارات رهبر جامعه اسلامى است؛ «فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ» که مخاطب آن شخص پيامبر(ص) است، نه امّت اسلامى (تفسیر نور، حجت‌الاسلام و المسلمین قرائتی).

بر این مبنا می‌توان گفت در موضوع برجام نیز آمریکا اساساً با خروج از این توافق، نقض عهد کرده و اروپا نیز با عدم اقدام عملی در انجام تعهدات و صرفاً بیان شفاهی پایبندی به برجام، نقش مؤثری در حمایت از آمریکا، به عنوان دشمن شماره یک جمهوری اسلامی و تقویت تأثیر تحریم‌های ضد ایرانی دولت ترامپ ایفا کرده است، لذا از منظر دینی اقدامات ایران را در کاهش تعهدات برجامی می‌توان اقدامی موجه و در واقع مهربانانه با طرف غربی ارزیابی کرد، زیرا جمهوری اسلامی ایران همچنان در حال فرصت دادن به اروپایی‌ها برای انجام تعهدات است و کاملاً و یک‌باره برجام را کنار نگذاشته است و در اقدامی کاملاً جوانمردانه و عادلانه مراحل کاهش تعهدات خود را به طور رسمی و علنی اعلام و اقداماتی را که در هر مرحله انجام می‌دهد به طور صریح بیان می‌کند.