لزوم تحقیق گسترده پیش از نگارش رمان فاخر درباره پیامبر رحمت

مرتضی دانشمند، نویسنده و پژوهشگر قرآنی، در گفت‌وگو با ایکنا درباره کمبود رمان درباره پیامبر اکرم(ص) گفت: من اشراف کامل و‌ حتی اطلاع کافی از همه آنچه به‌عنوان رمان یا به تعبیری اثر درباره پیامبر گرامی اسلام به ویژه در یکی دو دهه اخیر نوشته شده، ندارم؛ بنابراین نمی‌توانم داوری دقیق و درستی داشته باشم و داوری تقریبی نیز ممکن است سبب تضییع حق صاحبان اثری شود که در حد خود چه بسا آثار قابل ملاحظه‌ای پدید‌آورده باشند. همچنین برای آن که به پرسش بسیار اساسی شما پاسخ نسبتاً قانع کننده‌ای داده باشم، باید این گونه پاسخ بدهم که برای پدید آمدن یک اثر و رمان فاخر شرایطی لازم است که برخی از آن‌ها به مؤلف و خالق اثر برمی‌گردد.

وی افزود: کسی که می‌خواهد دست به خلق اثری درخور درباره بزرگترین شخصیت جهان آفرینش بزند، باید علاوه بر عشقی سرشار به موضوع و سنخیت شخصیتی، روحی، عاطفی و معرفتی با کسی که رمان بر مدار او می‌گردد، دست به تحقیق گسترده‌ای در منابع فارسی، عربی و غربی بزند و حتی به زیستگاه شخصیت رمانش سفر کند و از نزدیک آن مکان یا مکان‌ها را ببیند تا بتواند اندکی در راهی که به آن اشاره کردید، یعنی خلق رمانی فاخر، گام بردارد .

دانشمند ادامه داد: کسی که حتی یک بار غار حرا را ندیده و در فضای سنگی آن نفس نکشیده است، چگونه می‌تواند چشمه‌های رحمتی را که از دل آن بر دامن کوه جاری شد و مکه و جهان را سرشار کرد به تصویر بکشد؟ طبیعی است که چنین کاری و طرحی از دست یک تن برنمی‌آید، بلکه گروه و حتی گروه‌هایی سرشار از انگیزه، ایثار و تخصص را می‌طلبد تا دست به دست هم دهند تا آنچه باید اتفاق بیفتد.

در شخصیت‌های غیرمعصوم شاید نویسنده برای پیشبرد داستان بتواند هر سخنی را در دهان شخصیت بگذارد، اما وقتی با شخصیت معصوم رو به رو هستیم، از آنجا که در دیدگاه اسلام شیعی هر حرکت، گفته، نوشته، تقریر، سکوت و امضای معصوم دارای دلالت‌های فقهی، تربیتی و الگویی است؛ بنابراین در انتساب هر سخن به معصوم به ویژه اگر به عنوان دیالوگ و گفتگو مطرح شود، رعایت استناد الزامی است

مرز میان خیال‌پردازی و استناد به متون ادبیات دینی

وی درباره نقش تخیل در آفرینش قصه‌های فاخر بیان کرد: دست نویسنده در استفاده از خیال‌پردازی مبتنی بر واقعیات در بسیاری از موارد باز و در برخی موارد بسته است. در پژوهشی با پرسش درباره اینکه مرز بین خیال‌پردازی و استناد به متون ادبیات دینی چیست این مسئله را بررسی کرده‌ام. این پرسش را در دو قلمرو می‌توان پاسخ داد؛ اول داستان‌های رئال با درون‌مایه دینی و دوم داستان‌های تاریخی که زندگی معصومان را به تصویر می‌کشد. در نوع اول دست نویسنده و داستان‌نویس دینی بازتر است، اما همان‌ها نیز قواعد و الزام‌های خودش را دارد.

این نویسنده در ادامه گفت: یکی از آن قاعده‌ها التزام به امانتداری در نقل قول‌های منسوب به معصومان(ع) است (در صورتی که نویسنده رئال‌نویس بخواهد از زبان یکی از شخصیت‌ها سخنی از معصوم را نقل کند.) برای مثال اگر یکی از شخصیت‌های قصه، فردی انقلابی باشد و بخواهد با بهره‌گیری از آموزه‌های عاشورایی مردم را به انقلاب فرا خواند، مجاز نیست جمله معروف انما الحیاة، عقیده و جهاد را به عنوان سخن امام حسین(ع) از زبان آن شخصیت بیان کند، چون این جمله از امام حسین(ع) نیست. مگر اینکه در جایی دیگر یا از زبان شخصیتی دیگر اشاره کند که این سخن حدیث نیست.

وی تصریح کرد: در شخصیت‌های غیرمعصوم شاید نویسنده برای پیشبرد داستان بتواند هر سخنی را در دهان شخصیت بگذارد، اما وقتی با شخصیت معصوم رو به رو هستیم، از آنجا که در دیدگاه اسلام شیعی هر حرکت، گفته، نوشته، تقریر، سکوت و امضای معصوم دارای دلالت‌های فقهی، تربیتی و الگویی است؛ بنابراین در انتساب هر سخن به معصوم به ویژه اگر به‌ عنوان دیالوگ و گفت‌وگو مطرح شود، رعایت استناد الزامی است.

دانشمند گفت: برای نویسنده رمان دینی مهم است که با رعایت همه ضوابط مرتبط با شخصیت پیامبر رحمت بتواند اثری فاخر و در خور آن حضرت پدید آورد. تجربه‌های ادبیات دینی دست‌کم در مورد فیلم‌هایی مثل محمد رسول الله(ص) با بازیگری آنتی کویین که از فیلمنامه و قصه قوی برخوردار است، چنین امکانی را به اثبات می‌رساند.

باید کتاب‌ها را به سمت مجازی کردن پیش برد

به نظر می‌رسد هر کدام از قالب‌هایی که به آن‌ها اشاره کردید، مخاطب ویژه خود را دارد. برخی از مخاطبان اهل داستان و رمان هستند. بعضی‌ها حوصله کمتری دارند. آن‌ها با داستانک به خواسته خود می‌رسند

وی در پاسخ به اینکه رمان، داستان یا داستانک کدام یک برای پرداختن به زندگی و سیره پیامبر مناسب‌تر است، بیان کرد: به نظر می‌رسد هر کدام از قالب‌هایی که به آن‌ها اشاره کردید، مخاطب ویژه خود را دارد. برخی از مخاطبان اهل داستان و رمان هستند. بعضی‌ حوصله کمتری دارند. آن‌ها با داستانک به خواسته خود می‌رسند.

این نویسنده درباره رویکرد مناسب برای پرداختن به زندگی پیامبر(ص) گفت: برای کسانی که اهل کتاب‌اند، باید کتاب‌هایی جذاب‌تر نوشت و برای کسانی که جذابیت‌های فضای مجازی آن‌ها را از کتاب خواندن بازداشته است، باید کتاب‌ها را به سمت کوچک کردن و مجازی کردن پیش برد. تجربه سال‌های پیشین فضای مجازی این نکته را به اثبات رسانده که حتی مخاطبان کم‌حوصله نیز از داستانک‌های ساده با ویژگی‌های طنز جذاب و طرح قوی و پایان شگفت‌انگیز استقبال می‌کنند. چند سال پیش کتابی با عنوان «لبخند‌های ماه» محتوای داستانک‌های ساده‌ای از مطایبات پیامبر گرامی اسلام(ص) نوشتم که با اقبال خوبی روبه‌رو شد و ناشر پیشنهاد نوشتن مطایبات سایر معصومان را نیز داد که کتاب بعدی در همین زمینه «لبخند‌های مهتاب» نام گرفت که دربردارنده مطایبات حضرت امیرالمؤمنین(ع) است و مقرر شده انتشارات سروش آن را به چاپ برساند. پیش از این نیز مجموعه هشت جلدی قصه‌های شیرین از زندگی پیامبر(ص) از من در بوستان کتاب قم منتشر شد که باز در قالب داستانک نشر یافته بود.

دانشمند درباره تأثیر جشنواره‌هایی مانند جشنواره خاتم در خلق آثار فاخر و شاخص بیان کرد: گرچه تجربه نشان داده که بیشتر آثار فاخر فارغ از جشنواره و سفارشی‌نویسی خلق شده، اما به هر حال جشنواره‌ها نیز می‌توانند برای برخی از نویسندگان به ویژه نوقلمان و نونفسان، انگیزه و شروع کار باشد.