«تعطیلی حرم» و تأثیرگذاری باورهای کلامی بر حکمرانی اجتماعی

همزمان با شیوع ویروس کرونا در شهر قم و گسترش آن در دیگر استان‌ها مباحث علمی چالش‌برانگیزی در این حوزه مطرح شد و طرح مباحث متافیزیکی مرتبط با کرونا در کشور شدت گرفت که هر کدام در جای خود قابل تأمل و بررسی است و می‌توان از منظر کلام جدید به واکاوی آنها پرداخت.

یکی از این مباحث موضوع تعطیل کردن حرم حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع) بود. با توجه به اینکه سنت عتبه‌بوسی و استلام اعتاب مقدسه و مضجع معصومین(ع) از اهمیت مضاعفی در بین شیعیان و خصوصا ایرانیان برخوردار است و این امر می‌تواند زمینه‌ساز انتقال ویروس کرونا به زائرین باشد، لذا برخی به ذکر ادله لزوم تعطیل کردن حرم معصومین(ع) پرداختند. برخی نیز ضمن نقد آن ادله، بر لزوم استمرار فعالیت و آمد و شد به حرم معصومین(ع) پافشاری کردند. برخی نیز ضمن اعلام بی‌نظری در این حوزه، خود را تابع نظر مقامات وزارت بهداشت در این زمینه دانستند.

مواجهه با بهداشت بر اساس نگرش کلامی به رسالت معصومین(ع)

نکته قابل توجه در این زمینه این است که آرای موافقان و مخالفان بسته شدن حرم معصومین(ع)، ریشه در باورهای کلامی آنها دارد؛ یعنی برخی بر این باورند که معصومین(ع) شفابخش امراض جسمانی و روحانی مومنین هستند و امکان ندارد حضور در اعتاب مقدسه موجب بیماری و بروز امراض جسمانی در بین زائران باشد. برخی نیز این نگاه را ناشی از غلوّ و بی‌اطلاعی از جایگاه حقیقی معصومین(ع) و رسالت بنیادین ایشان دانسته و از این حیث میان تجمع در اعتاب و تجمع در سایر اماکن تفاوتی قائل نمی‌شوند.

دیدگاه مسئولین، اساتید و مراجع

خوب است برای آشنایی بیشتر با نظرات موافقان و مخالفان، نگاهی داشته باشیم به نقطه نظراتی که در این چند روز در این زمینه بیان شده است:

سیدمحمد سعیدی، تولیت حرم حضرت معصومه(س): ما این حرم مقدس را دارالشفا می‌دانیم، دارالشفا یعنی مردم بیایند و از امراض روحی و جسمی شفا بگیرند پس باید باز باشد و با قوت مردم بیایند البته مسایل بهداشتی را باید رعایت کنیم.

محمد عندلیب همدانی، استاد سطوح عالی حوزه علمیه: کسی گفته است حرم حضرت معصومه(س) دارالشفا است و بر روی زائران بسته نخواهد شد و مردم با رعایت امور بهداشتی به حرم مشرف شوند. با اعتقاد جازم به مقام بلند معنوی و الهی کریمه اهل بیت(س) به این آقا می‌گویم شما یک بار با چنین گفته‌هایی اسباب تمسخر دین و روحانیت شیعه را فراهم کردی، پیش خود گفتم شاید یک بار بی‌توجهی و بی‌تجربگی بوده اما این بار چه بگویم؟!

سید علی‌اکبر حسینی‌نژاد؛ مشاور تولیت حرم حضرت معصومه(س): تعطیل کردن حرم پیام تلخی دارد، اینجا پناهگاه مردم است و نشستن مردم در گوشه‌ای از حرم و صحن، مشکلی پیش نمی‌آورد.

احمد مروی، تولیت آستان قدس رضوی: دو شب پیش با وزیر بهداشت تلفنی صحبت کردم و به رئیس دانشگاه علوم‌پزشکی نیز نامه نوشتم، ما در این حوزه‌ها نظر و دخالتی نداریم، وزارت بهداشت و دانشگاه علوم پزشکی هر نظری داشته باشند، تابع نظر آن‌ها هستیم.

یوسف صانعی، از اساتید سطوح عالی حوزه علمیه: با توجه به توصیه و نظرات بهداشت جهانی و متخصصان داخلی جهت جلوگیری از گسترش بیماری نوظهور کرونا بر همگان لازم شرعی و عقلی است که از حضور در اماکن و مجامع عمومی و مذهبی خودداری نمایند.

اسدالله بیات زنجانی، از اساتید سطوح عالی حوزه علمیه: در زمینه تعطیلی موقت اماکن متبرکه ملاک و مبنا نظر مسئولان بهداشت و درمان کشور است. عمل به توصیه آن‌ها واجب شرعی‌ بوده و تخلف از آن مشروع نیست.

آیت‌الله نوری همدانی در پاسخ به استفتایی مبنی بر جایز بودن سفر به قم به قصد زیارت و ادای نذر پاسخ داده‌اند که در صورتی که احتمال خطر و ضرر عقلایی می‌دهید، در وقت دیگر نذر انجام شود. همچنین آیت‌الله مکارم شیرازی نیز در پاسخ به همین پرسش گفته‌اند: چنانچه با رعایت نکات ایمنی و بهداشتی خطر قابل توجهی متوجه شما نباشد، انجام این سفر مانعی ندارد، در غیر این صورت تکلیفی نسبت به عمل به نذر در شرایط حاضر ندارید و لازم است بعد از رفع خطر به تکلیف خود عمل کنید.

دانش‌آموختگان حوزه علمیه

سوای مراجع و علمای حوزه علمیه، طلاب و دانش‌آموختگان حوزه علمیه نیز در فضای مجازی به بیان دیدگاه‌های خود در این زمینه پرداختند که نمونه‌ای از آنها از نظر می‌گذرد:

حسین کاظمی، طلبه سطح سه حوزه علمیه: سوالی که هم‌اکنون در رسانه‌ها طیف مذهبی مطرح است این است که چرا باید مناسک و مراسمات عمومی مذهبی و هیئت ها و اجتماعات دینی بخاطر بیماری کرونا تعطیل شود؟ این مساله بدیهی است که انسان نباید خودش را در معرض بیماری قرار دهد و ائمه(ع) که همیشه از طریق منطقی و طبیعی با اینگونه مسائل برخورد می‌کردند اینگونه تصریح می‌کنند. اگر ما روایت هم در این زمینه نداشتیم، عقل حکم می‌کرد که از شیوع بیماری و قرار گرفتن در معرض آن خودداری کنیم.

ناصر نجفی، حوزه علمیه قم: از ترس اینکه مبادا جو جامعه حوزه را متهم به تحجر بکند خود پیش‌دستی کرده و محکم‌تر از خود وزارت بهداشت، از پایبندی اسلام به اصول بهداشتی و نظر متخصصان( پزشکان) می‌گوید. تا جایی که هنوز وزارت بهداشت اعلام نکرده، از تعطیلی مساجد و حرم می‌نویسد. یعنی انفعال در برابر جو غالب، رنگ مساله علمی به خود گرفته و به خورد مخاطب داده می‌شود، بدون اینکه پشتوانه دقیق داشته باشد.

مجتبی موسوی: امور مذهبی که جو جامعه خواستار تعطیلی آنهاست، امور مستحبی است و کسی تقاضای تعطیلی امر شرعی واجب را نداشته است که اگر هم داشت به دلیل خطر عقلایی جای تردید نبود.

سیدمحمد سجادی، حوزه علمیه قم: همانطور که مشهود است، در این روایات، جواز [و نه وجوب!] ترکِ اجتماع و گریز از آن به جهت شیوع بیماری تخصیص یافته و مسجدی که در آن نماز می‌خوانیم و به آن رفت و آمد داریم استثناء شده است. با این حال چگونه است که اولین و بیشترین تأکید افراد مسئول یا غیر مسئول، مذهبی یا بی‌دین بر محدودیتِ حضور در مساجد و مشاهد مشرفه و ترکِ آنها قرار گرفته و هر که از راه می‌رسد دستور تعطیلی حرم‌ها را صادر می‌کند و زشت‌تر اینکه برای تشویق به ترک مساجد و مشاهد مطلب می‌نویسند و آن دسته روایات جوازِ گریز -که ربطی به موضوع مساجد و مشاهد ندارد- را با آب و تاب نقل می‌کنند اما فریبکارانه این نقل‌های مربوط به مساجد را کتمان و پوشیده می‌دارند؟

ملاک عمل کدام دیدگاه است؟

مرور این نقطه نظرات و گفت و شنودها بیانگر تاثیرگذاری عمیق باورهای کلامی افراد در حوزه تصمیم‌گیری و حکمرانی در امور اجتماعی و سیاست‌گذاری فرهنگی است. مسئله‌ای که در اینجا شایان توجه است این است که با توجه به تشتت آرا و تنوع نظرات در حوزه اعتقادات و گزاره‌های کلامی، نظر کدام شخص باید به عنوان مرجع و منبع مورد اعتنا قرار گیرد و به آن عمل شود؟ آیا در این حوزه نظریه «الحق لمن غلب» حاکم است و هرکس که قدرت سیاسی را در اختیار داشته باشد می‌تواند نظر خود را به کرسی بنشاند یا باید در این امور به حاکم شرع مراجعه کرد و نظر او را جویا شد؟

مصطفی شاکری