پاسخی بر معتقدان دوگانگی «بهداشت و معنویت» / به دنبال حسنه یا سیئه
رهبر معظم انقلاب رعایت مقررات را مسئولیت و فریضه و افراد را موظف به حفظ سلامت خود و دیگران دانسته و بر عدم تخطی از دستورات بهداشتی تأکید و تعریف ویژه‌ای از حسنه و سیئه متناسب با شرایط روز جامعه بیان کردند، با این مضمون که «هر چه به سلامت جامعه و جلوگیری از شیوع این بیماری کمک کند، حسنه و هر چه به شیوع آن کمک کند، سیئه است.»
هر ساله در این ایام شور و اشتیاقی شیرین در جامعه مشاهده می‌شد؛ افرادی که خود را آماده مراسم اعتکاف در مساجد، و سه شبانه روز خلوت با معشوق می‌کردند. کسانی که سال‌های قبل در این مراسم شرکت کرده‌اند از آن به‌عنوان تجربه‌ای شیرین یاد می‌کنند. رجب‌المرجب و شعبان‌المعظم دروازه ورود به ماه مبارک رمضان، ماه مهمانی خداوند است. در این دو ماه فرد با شست‌وشوی روح و روان، خود را آماده مهمانی عظیم خداوند می‌کند. ائمه معصومین(ع) به اعمال عبادی ماه رجب از قبیل دعا، نماز، زیارت، اعتکاف و اعمال ام داود که به‌صورت فردی و دسته جمعی انجام می‌شود، سفارش کرده‌اند. اعتکاف یکی از مراسم اجتماعی این ماه است که از سیزده تا پانزدهم ماه با بیتوته در مساجد و اشتغال به دعا و نیایش انجام شده و برای آن پاداش زیادی ذکر شده است.اکنون که در ماه رجب قرار داریم و به ایام اعتکاف نزدیک می‌شویم، جامعه گرفتار بیماری کرونا و مشکلات ناشی از آن است. در فضای مجازی شاهد پیام‌هایی هستیم که با مضامین مختلف، عناوین دوگانه «دین و علم» و «بهداشت و معنویت» را مطرح می‌کند. از این قبیل که «متولیان بهداشت و داعیه‌داران علم، مانع برگزاری مراسم مذهبی در جامعه شده و بسیاری از مناسک عبادی را به تعطیلی کشانده‌اند.»
حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا واقعا بین «دین و علم» و «بهداشت و معنویت» دوگانگی وجود دارد؟ یا این دوگانگی غیر واقعی بوده و ساخته ذهن برخی افراد است که از حقیقت دین بی‌اطلاع هستند.
رهبر معظم انقلاب در روز 13 اسفندماه، به‌مناسبت روز درختکاری، پس از کاشت یک نهال، رعایت مقررات را مسئولیت و فریضه، و افراد را موظف به حفظ سلامت خود و دیگران دانسته و بر عدم تخطی از دستورات بهداشتی تأکید و تعریف ویژه‌ای از حسنه و سیئه، متناسب با شرایط روز جامعه بیان کردند با این مضمون که «هر چه به سلامت جامعه و جلوگیری از شیوع این بیماری کمک کند، حسنه و هر چه به شیوع آن کمک کند، سیئه است.» (مقام معظم رهبری، 13/12/98). بر این اساس با توجه به اینکه متخصصان، تجمعات را یکی از عوامل شیوع بیماری دانسته‌اند، کمک به تشکیل هر تجمع، نوعی سیئه محسوب می‌شود. این تجمع می‌تواند مصادیق مختلفی از قبیل جشن‌های سرور و شادی تا مراسم ترحیم، مسابقات ورزشی، همایش‌های علمی، حتی دید و بازدیدهای خانوادگی و غیره داشته باشد. از این‌رو اعمال عبادی جمعی، هم قطعاَ یکی از مصادیق تجمعات است، و از آنجایی که هدف از اعمال عبادی تقرب انسان به خداوند با کسب حسنات است، براساس این تعریف مقام معظم رهبری، شرکت در این تجمعات با هر مصداقی سیئه و خلاف مفهوم حسنه است.
با دقت در آیات قرآن و فقه مستخرج از آن درمی‌یابیم، احکام شرع منطبق بر عقلانیت بوده و این از افتخارات اسلام است که هیچ یک از دستورات آن مخالف عقل نیست. در منظومه فقه اجتماعی، این حکم نیز برخاسته از خردورزی بوده و از دریچه عقل و شرع، حفظ سلامت همواره حائز اهمیت و مورد تأکید است. قاعده «کُلُّ ما حَکَمَ بِهِ الْعَقْلُ حَکَمَ بِهِ الشَّرْع» بیانگر همین نکته است که احکام مورد تأیید عقل، مورد قبول شرع نیز است. از این‌رو دستورات و قوانین اسلام با توجه به مقتضیات زمان و تشخیص عالم واجد شرایط، می‌تواند تغییر و تبدیل حاصل کند، که این نشانگر پویایی و زنده بودن احکام اسلام در همه زمان‌ها و مکان‌ها است.
با نظری در گذشته شاهد مواردی مشابه نیز هستیم. در سال 66 بعد از کشتار حجاج ایرانی در حرم امن الهی، مکه مکرمه، مراسم حج تمتع - که یک واجب الهی است – به‌مدت سه سال متوقف شده و بعد از مناسب شدن شرایط برای برگزاری حجی عزتمند، اعزام حجاج به عربستان سعودی دوباره از سر گرفته شد. این‌گونه تصمیمات بر طبق جلب مصالح و دفع مفاسد از جامعه اسلامی صورت گرفته که تشخیص آن طبق اصول منطبق بر عقل و خرد انجام می‌شود.
خردورزی مهمترین بن‌مایه سبک زندگی در جامعه اسلامی است. خداوند در قرآن نزدیک به 300 مرتبه انسان‌ها را به اهمیت خرد و اندیشه تنبه داده و بر خردورزی در تصمیمات و امور زندگی تأکید می‌کند.(طباطبایی، 1372، ج3/ 57)
با استناد به حدیث شریف «اَلْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ اَلرَّحْمَنُ وَ اُكْتُسِبَ بِهِ اَلْجِنَانُ»(کلینی، بی‌تا، ج1/11)، مراد از عقل، عقل سلیمی است که بتواند انسان را در راه عبادت حق‌تعالی یاری و در این مسیر او را به کمال رساند. در جامعه خدامحور، مصادیقی که برای عبادت الهی انتخاب می‌شود منافاتی با عقل سلیم نداشته، بلکه منطبق بر موازین عقلی و عقلایی است؛ و در حقیقت عقلانیت به معنای استخراج نیروی خرد انسانی و حاکم ساختن آن بر تفکرات و اعمال انسان، و تشخیص راه صحیح به‌وسیله مشعل خرد انسانی است.(مقام معظم رهبری، 29/4/88)، در این منظومه، منظور از ملاک قرار گرفتن عقل سلیم، اجتهاد طبق نظر شخصی افراد نبوده بلکه معیارعقل، انسان را به مسیری رهنمون می‌کند که نیکوترین تصمیم را مطابق مصالح جامعه توحیدی اتخاذ کند.
لذا با در نظر گرفتن تمام شرایط، حاکم جامعه اسلامی، به‌منظور جلب حداکثری مصالح و دفع حداکثری مفاسد، اقدام به صدور حکم با عنایت به مقتضیات زمان می‌کند. از این‌رو تبدیل شدن احکام عبادی جمعی (به‌دلیل تجمعاتی که به شیوع بیماری کمک می‌کند) به سیئه از این موارد است.
یکی دیگر از مواردی که باید به آن اشاره کرد این است که در نگاه توحیدی نیز ضمن اینکه از نظر عقلی به عوامل مادی مؤثر در نظام علی و معلولی توجه می‌شود، اما به آن محدود نمی‌شود؛ از عوامل غیرمادی که در حیطه علم بشری نیست نیز غفلت نمی‌شود. هرچند طبق دعای هفتم صحیفه سجادیه ـ که مقام معظم رهبری در شرایط کنونی به خواندن آن سفارش کردند ـ یگانه مؤثر واقعی در عالم وجود خداوند قادر متعال است. به این ترتیب قطعاً رعایت مسائل بهداشتی بخشی، و نه تمام علت مؤثر برای رهایی از شرایط شیوع بیماری است و در کنار آن توجه به عوامل غیبی مانند دعا و توسل بسیار مؤثر بوده و میان این دو هیچ ناسازگاری‌ای وجود ندارد.
با این تفاصیل، در صدور احکام، اسلام نگاه صفر و صدی به مسائل نداشته و تصور دوگانه کاذب «بهداشت و معنویت» و «علم و دین» نادرست است؛ و دستورات بهداشتی و علمی، و احکام و سفارش‌های دینی، متناقض و ناسازگار با یکدیگر نیست.
به قلم صدیقه پروان
